Mimo że obowiązywała ledwie ponad rok i nie uratowała I Rzeczypospolitej przed upadkiem, Konstytucja 3 Maja stała się fundamentem myślenia o nowoczesnym ustroju.
Dla pokoleń żyjących pod zaborami była legendą o wolnej i silnej Polsce, a dla wszystkich Polaków po wieczne czasy jednym z najważniejszych symboli narodowych.
Wolna Polska w swojej historii czterokrotnie przyjmowała konstytucje. Miało to miejsce w roku 1791 (Konstytucja 3 Maja), 1921 (Konstytucja Marcowa), 1935 (Konstytucja Kwietniowa) oraz w roku 1997. Wolne państwo dwukrotnie przyjmowało także prowizoria konstytucyjne regulujące tymczasowo kompetencje najważniejszych organów państwa, zwane „małymi konstytucjami” – w roku 1919 oraz w roku 1992.
Na porządek prawny na części ziem polskich formalnie wpływ miały także ustawy konstytucyjne nadawane bądź narzucane w okresie braku suwerennego państwa polskiego na mapie Europy.
W 1807 roku części ziem polskich w granicach Księstwa Warszawskiego nadał konstytucję Napoleon, który generalnie sprzyjał polskim dążeniom do wolności i niepodległości.
Inny charakter miały konstytucje nadawane przez państwo zaborcze, bezpośrednio zainteresowane podtrzymaniem stanu zniewolenia Polski. Konstytucja Królestwa Polskiego, nadana Polakom przez władze imperium rosyjskiego w roku 1815, miała utrwalać panowanie rosyjskie na podbitym obszarze. Wiele jej przepisów nie było przez Rosjan przestrzeganych, przez co w wielu aspektach miała charakter fasadowy. W nieporównywalnie większym stopniu charakter jedynie ceremonialno-propagandowy miała Konstytucja PRL, przyjęta i ogłoszona w zniewolonym państwie pod kontrolą i za akceptacją władz Związku Sowieckiego w roku 1952.
II. Konstytucje wolnej Polski
1. Konstytucja 3 Maja 1791 roku
Konstytucja 3 Maja 1791 roku była pierwszą spisaną ustawą zasadniczą w Europie i drugą na świecie – po Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki. Konstytucja została uchwalona przez Sejm Czteroletni, obradujący pod węzłem konfederacji. Obowiązywała w sumie przez 14 miesięcy. Pomyślana jako zasadniczy krok na drodze naprawy państwa była próbą unowocześnienia ustroju upadającej Polski i ratowania jej suwerenności.
Ojcowie uchwalonej przez Sejm Czteroletni zwany Wielkim konstytucji – król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Małachowski, Julian Ursyn Niemcewicz i inni – wyciągnęli wnioski z historii. Zidentyfikowali słabości ustroju I Rzeczypospolitej, znaleźli receptę na szkodliwe praktyki stosowane w przeszłości, naprawiając państwo korzystali z wskazówek najwybitniejszych myślicieli swojej epoki. Efektem była pierwsza na kontynencie europejskim spisana ustawa zasadnicza. Kończyła ona ze szkodliwym sposobem wyłaniania władcy w drodze elekcji, ustanawiając monarchię dziedziczną, likwidowała uniemożliwiające reformowanie Rzeczypospolitej liberum veto, wprowadzała zasadę trójpodziału władzy – koncepcję sformułowaną przez ówczesną myśl polityczną, która z czasem stała się fundamentem ustrojowym wolnych państw. Wprowadzała także zasadę suwerenności narodu, wyrażoną w formule „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. Nie była to jeszcze dominująca w dzisiejszych czasach demokracja przedstawicielska – prawa polityczne konstytucja rezerwowała bowiem dla szlachty ziemiańskiej – jednak na owe czasy była nowoczesną formą legitymizacji władzy.
Przekształcała państwo w monarchię konstytucyjną. Reformowała ustrój przekreślając tzw. prawa kardynalne, narzucone i gwarantowane przez obce mocarstwa. W 11 rozdziałach regulowała zagadnienia religii panującej, statusu szlachty i ziemiaństwa, mieszczan, chłopów, władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, edukacji dzieci królewskich i sprawy wojska. Wprowadzała zasadę trójpodziału władzy. Wyrazicielem suwerennej woli narodu miał być dwuizbowy Sejm. Dziedziczny władca przewodniczył organowi ministerialnemu, będącemu najważniejszym organem władzy wykonawczej (Straż Praw). Wymiar sprawiedliwości miał być oddzielony od władzy wykonawczej i ustawodawczej. Mimo utrzymania federacyjnego charakteru państwa polsko-litewskiego dokonano centralizacji szeregu instytucji państwowych.
W 1792 roku Rosja zdecydowała się na zbrojną interwencję przeciw Polsce. Rozpoczęła się wojna rosyjsko-polska w obronie Konstytucji 3 Maja. Ostatecznie doszło do okupacji Polski, obalenia Konstytucji i drugiego rozbioru państwa.
Konstytucja 3 Maja była (i pozostaje) jednym z fundamentów polskiej tradycji republikańskiej. Była punktem odniesienia dla tradycji i dążeń niepodległościowych w latach rozbiorów, okupacji i komunistycznego zniewolenia. Fakt, że została obalona na skutej interwencji rosyjskiej i kolejnych rozbiorów nie pozwolił na to, aby stała się jednym z fundamentów tożsamości europejskiej. Jednak jej znaczenie dla polskiego myślenia o wolności okazało się ponadczasowe: było powodem do dumy i źródłem wzmocnienia samooceny każdego z pokoleń przypominających Europie o prawie Polaków do wolności – stawiających postulat powrotu Polski na mapę polityczną kontynentu i pełnej niepodległości.
2. Konstytucja Marcowa 1921
W styczniu 1919 roku odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego, którego naczelnym zadaniem było przygotowanie i uchwalenie Konstytucji. W lutym 1919 roku przyjęto liczącą 5 artykułów uchwałę w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, która powszechnie była nazywana Małą Konstytucją. Dokument ten wprowadzał tymczasowe zasady ustrojowe państwa, którego głową był Naczelnik Państwa, podporządkowany Sejmowi.
Konstytucja została ostatecznie uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 17 marca 1921 roku, stąd przeszła do historii jako Konstytucja Marcowa.
Duży wpływ na rozwiązania konstytucyjne, wprowadzone do polskiej ustawy zasadniczej, miały wzorce francuskiej konstytucji z roku 1875. Tekst Konstytucji Marcowej składał się ze wstępu i siedmiu rozdziałów, zawierających 126 artykułów. Wstęp w sposób jednoznaczny nawiązywał do tradycji Konstytucji 3 Maja. Następujące po sobie rozdziały zawierały najważniejsze stwierdzenia dotyczące charakteru państwa i władzy zwierzchniej narodu, pojmowanego jako zbiorowość wszystkich obywateli; regulowały kompetencje organów państwowych w ramach trójpodziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. W dalszej części opisywały zasadnicze kwestie związane z obowiązkami i prawami obywatelskimi.
Konstytucja wprowadzała system parlamentarno-gabinetowy. Dwuizbowy parlament miał być wybierany przez ogół obywateli w określonym wieku bez różnicy płci. Sejmowi przyznano szerokie uprawnienia kosztem innych organów państwa. Prezydent miał bardzo ograniczone kompetencje. Był wybierany na siedmioletnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe, tworzone przez wspólnie obradujący Sejm i Senat. Zasadniczym organem władzy wykonawczej była Rada Ministrów odpowiedzialna przed Sejmem.
Nowelizacja konstytucji dokonana w sierpniu 1926 r. była odpowiedzią na krytykę dotychczasowego modelu konstytucyjnego i zmierzała do zwiększenia kompetencji władzy wykonawczej.
3. Konstytucja Kwietniowa 1935
Konstytucja Marcowa została ostatecznie zastąpiona przez nową ustawę konstytucyjną z 23 kwietnia 1935 r. Nowa ustawa zasadnicza, zwana Konstytucją Kwietniową, była wyrazem dążenia obozu rządowego do dalszego wzmocnienia władzy wykonawczej i centralizacji kluczowych kompetencji w urzędzie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
Konstytucja składała się z 14 rozdziałów zawierających 81 artykułów. Opisywały one zasadnicze elementy nowego ustroju państwa oraz jego instytucje, jednoznacznie odchodząc od parlamentarno-gabinetowego modelu ustrojowego. W ręce Prezydenta RP przekazano jednolitą i niepodzielną władzę państwową. Pod jego zwierzchnictwem miały od tej pory pozostawać rząd, Sejm i Senat, siły zbrojne oraz organy sądownicze i kontrolne. Konstytucja zawierała katalog prerogatyw osobistych Prezydenta, do których należało m.in. samodzielne powoływanie i odwoływanie prezesa Rady Ministrów i prezesa Sądu Najwyższego. W razie wojny uzyskiwał on prawo wyznaczania swojego następcy. Konstytucja przyniosła także wzmocnienie pozycji premiera i Rady Ministrów – odpowiedzialnych politycznie przed Prezydentem. Jednocześnie znacznie ograniczone zostały kompetencje Sejmu, przy zwiększeniu roli Senatu w procesie legislacyjnym.
Była to ostatnia konstytucja niepodległej Polski przyjęta w okresie międzywojennym. Mimo pochodzącej ze strony opozycji gorącej krytyki nowych rozwiązań ustrojowych i procedury przyjęcia Konstytucji Kwietniowej, stworzyła ona warunki dla zachowania legalizmu i ciągłości prawno-państwowej Rzeczypospolitej Polskiej po kataklizmie agresji niemieckiej i sowieckiej w 1939 roku.
Korzystając z prerogatyw osobistych na czas wojny, internowany w Rumunii Prezydent Ignacy Mościcki wyznaczył na swojego następcę Władysława Raczkiewicza. Objął on urząd na uchodźstwie w oparciu o Konstytucję Kwietniową. Jednak w ramach porozumienia ze stronnictwami opozycyjnymi zobowiązał się do korzystania z prerogatyw osobistych w porozumieniu z powoływanym przez niego rządem.
W takich okolicznościach Prezydent i rząd kierowali walką polskiego państwa i narodu o niepodległość w okresie całej wojny. Mimo zwycięstwa koalicji antyniemieckiej nad Rzeszą Niemiecką po zakończeniu wojny władze państwowe RP nie mogły powrócić do Ojczyzny. Związek Sowiecki nie pozwolił na odbudowę niepodległego państwa: przemocą zagarnął wschodnią część terytorium Polski i zniewolił całą resztę. Jednocześnie Józef Stalin zbudował i narzucił polskiemu społeczeństwu alternatywne struktury państwowe – w pełni zależne od ZSRS.
Władze Rzeczypospolitej Polskiej zmuszone były pozostać na uchodźstwie. W oparciu o przepisy Konstytucji Kwietniowej próbowały w skrajnie trudnych warunkach przetrwać do czasu odzyskania suwerenności przez Polskę.
Po pierwszych wolnych i powszechnych wyborach na urząd Prezydenta RP w 1990 roku ostatni Prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski przybył do Polski na ceremonię objęcia władzy przez nowo wybranego Prezydenta Lecha Wałęsę. W jej ramach przekazał na ręce pierwszego Prezydenta Trzeciej Rzeczypospolitej insygnia prezydenckie Drugiej Rzeczypospolitej, w tym egzemplarz Konstytucji Kwietniowej.
(KPRP)
