Pytania i odpowiedzi dotyczące unijnego planu oszczędzania gazu („Save Gas for a Safe Winter”)
1. Co zawiera unijny plan oszczędzania gazu?
W planie określono, jak UE może w sposób skoordynowany przeciwdziałać możliwym dalszym zakłóceniom w dostawach gazu z Rosji w perspektywie nadchodzącej zimy. W powiązanym komunikacie przedstawiono sytuację rynkową, instrumenty dotyczące bezpieczeństwa dostaw gazu dostępne w ramach obowiązujących przepisów UE oraz już zastosowane środki. W kontekście trudnych warunków rynkowych i ciągłego wykorzystywania dostaw gazu przez Rosję jako narzędzia agresji, w komunikacie wskazano, że w przypadku całkowitego przerwania dostaw z Rosji prawdopodobnie powstanie luka pomiędzy podażą a popytem.
W związku z tym w planie zaproponowano dobrowolne zmniejszenie popytu na gaz o 15 proc. od 1 sierpnia 2022 r. do 31 marca 2023 r. Aby osiągnąć ten cel, w planie przedstawiono szereg środków, za pomocą których państwa członkowskie mogą zachęcać do zmniejszania popytu na gaz i jego zużycia przez sektor publiczny i przedsiębiorstwa, a także przez gospodarstwa domowe. Do końca września państwa członkowskie muszą włączyć do swoich obecnych krajowych planów na wypadek sytuacji nadzwyczajnej planowane środki służące zmniejszeniu popytu w celu osiągnięcia założonego celu. W załączniku dotyczącym zmniejszenia popytu wyszczególniono środki z zakresu polityki dostępne w celu zachęcania do przestawienia się na inne paliwa i zmniejszenia zużycia gazu. Przedstawiono w nim również kryteria dla państw członkowskich służące identyfikacji najważniejszych niechronionych konsumentów w przypadku konieczności ograniczenia dostaw.
Ponadto istotnym elementem planu jest wniosek ustawodawczy wprowadzający nowy unijny instrument kryzysowy służący domknięciu ewentualnej luki między podażą a popytem na europejskim rynku gazu. W proponowanym rozporządzeniu, którego podstawę prawną stanowi art. 122 Traktatu UE, określono proces ogłoszenia, po konsultacji z Radą, stanu alarmowego w UE, jeżeli dobrowolne wartości docelowe dotyczące zmniejszenia popytu okażą się niewystarczające, aby zapobiec powstaniu tej luki. W takiej sytuacji Komisja byłaby uprawniona do wprowadzenia wiążącej wartości docelowej dotyczącej zmniejszenia popytu.
2. Dlaczego w planie zawarto nowe unijne narzędzie prawne służące zmniejszeniu popytu na gaz i z czym się ono wiąże?
Na posiedzeniach w dniach 31 maja i 23 czerwca 2022 r. Rada Europejska zwróciła się do Komisji o przedstawienie wniosków dotyczących zwiększenia gotowości na wypadek ewentualnych znacznych zakłóceń dostaw, z myślą o zabezpieczeniu dostaw energii po przystępnych cenach. Niedawne nasilenie zakłóceń w dostawach gazu z Rosji wskazuje na znaczne ryzyko, że może dojść do całkowitego i dłuższego wstrzymania dostaw rosyjskiego gazu w sposób nagły i jednostronny. Natychmiastowe proaktywne i skoordynowane działania na szczeblu UE mogą zapobiec poważnym szkodom dla gospodarki i obywateli wynikającym z ewentualnego przerwania dostaw gazu. Obowiązujące rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa dostaw (rozporządzenie (UE) 2017/1938) nie stanowi wystarczającego środka, by sprostać tego rodzaju szeroko zakrojonym i długotrwałym zakłóceniom w dostawach gazu ze szkodą dla europejskiego przemysłu i konsumentów, gdyż zostało opracowane z myślą o krótkoterminowych zakłóceniach o ograniczonym zasięgu geograficznym. Proponowane rozporządzenie Rady stanowi uzupełnienie brakujących ram prawnych. Jak wszystkie rozporządzenia Rady musi ono zostać przyjęte większością kwalifikowaną przez Radę Unii Europejskiej, aby mogło wejść w życie.
Zgodnie z proponowanym rozporządzeniem Rady państwa członkowskie musiałyby podjąć wszelkie kroki, aby zmniejszyć swoje krajowe zużycie gazu w okresie od 1 sierpnia 2022 r. do 31 marca 2023 r. o co najmniej 15 proc. w porównaniu ze średnim zużyciem w tym samym okresie w ciągu pięciu poprzednich lat. Powinny one oprzeć swoje działania na środkach i kryteriach określonych w wytycznych w sprawie zmniejszenia popytu na gaz w Europie.
Dzięki nowemu instrumentowi prawnemu Komisja mogłaby również ogłosić unijny stan alarmowy – z własnej inicjatywy lub na wniosek co najmniej trzech państw członkowskich. Ten stan alarmowy byłby ogłaszany w przypadku wystąpienia istotnego ryzyka poważnych zakłóceń w dostawach gazu lub wyjątkowo wysokiego popytu na gaz, co prowadzi do znacznego pogorszenia sytuacji w zakresie dostaw gazu, ale gdy rynek jest nadal w stanie poradzić sobie z tym zakłóceniem. Ogłoszenie unijnego stanu alarmowego umożliwiłoby wprowadzenie obowiązkowej wartości docelowej dla ograniczenia popytu.
Przedstawiony dziś wniosek zakłada, że państwa członkowskie zostałyby zobowiązane do zaktualizowania do końca września 2022 r. swoich krajowych planów na wypadek sytuacji nadzwyczajnej, poprzez określenie planowanych przez nie środków służących zmniejszeniu popytu, np. wdrożenie środków służących przestawieniu się na inne rodzaje paliwa w przemyśle i sektorze energetycznym oraz zmniejszenie temperatury w budynkach publicznych. Aby proces odbywał się w sposób skoordynowany, przed wprowadzeniem nowych środków zmniejszenia popytu państwa członkowskie musiałyby zasięgnąć opinii Komisji i odpowiednich zainteresowanych stron.
Organy krajowe byłyby odpowiedzialne za monitorowanie wdrażania środków zmniejszenia popytu na swoim terytorium i co dwa miesiące informowałyby Komisję o osiągniętych oszczędnościach, nie później niż do 15 dnia następnego miesiąca.
Komisja, przy wsparciu Grupy Koordynacyjnej ds. Gazu (w skład której wchodzą przedstawiciele Komisji, państw członkowskich i europejskiej sieci operatorów systemów przesyłowych gazu – ENTSO gazu), miałaby ściśle monitorować poziom zmniejszenia popytu i egzekwować jego przestrzeganie, w tym poprzez żądanie wprowadzenia dodatkowych środków służących osiągnięciu obowiązkowego poziomu zmniejszenia popytu, jeżeli przedstawione plany krajowe zostaną uznane za niewystarczające lub gdy państwo członkowskie uruchomi mechanizm dostaw solidarnościowych. W przypadku wniosków o dostawy w ramach mechanizmu solidarnościowego Komisja będzie również wymagać od państw członkowskich wykazania, że na szczeblu krajowym wdrożono wszystkie stosowne środki służące ograniczeniu zapotrzebowania na gaz.
Rozporządzenie Rady miałoby obowiązywać przez okres dwóch lat od jego wejścia w życie, ale najpóźniej w sierpniu 2023 r. przewiduje się jego przegląd w kontekście ogólnej sytuacji w zakresie dostaw gazu do UE.
3. Kogo dotyczą proponowane przez Komisję środki służące zmniejszeniu popytu na gaz?
Obowiązujące przepisy UE dotyczące bezpieczeństwa dostaw gwarantują, że „odbiorcy chronieni”, czyli gospodarstwa domowe i podmioty świadczące podstawowe usługi społeczne, takie jak szpitale i szkoły, są wyłączeni z wszelkich środków racjonowania gazu.
W związku z tym przedstawione środki koncentrują się na przemyśle. Niemniej każdy może wnieść wkład w oszczędzanie gazu. Planowe oszczędzanie energii we wszystkich sektorach gospodarki już dziś będzie znacznie mniej kosztowne niż szybkie ograniczanie produkcji przemysłowej w przyszłości. Dlatego Komisja zachęca państwa członkowskie do organizowania kampanii informacyjnych służących zwiększeniu świadomości obywateli i podjęcia działań mających na celu ograniczenie ogrzewania, na przykład w budynkach publicznych, oraz zmniejszenie zużycia gazu w elektrowniach, które nie mają krytycznego znaczenia. Decyzja o tym, jak najlepiej doprowadzić do zmniejszenia popytu, należałaby do poszczególnych państw członkowskich. Państwa członkowskie powinny jednak uwzględnić wspólny zbiór kryteriów i zasad ustalania priorytetów określonych w planie zmniejszenia popytu, co pozwoli rozwiązać problem możliwych niedoborów w sposób efektywny pod względem gospodarczym i oparty na zasadach solidarności.
Komisja nieustannie podejmuje działania po stronie podażowej, prowadząc rozmowy z alternatywnymi dostawcami w celu zapewnienia dodatkowych dostaw. W przypadku poważnych zakłóceń będzie to jednak niewystarczające. Plan ma na celu zapewnienie, aby dostawy gazu zaspokoiły popyt w okresie zimy. Określono w nim również wspólne kryteria na potrzeby opracowywania środków krajowych na wypadek powstania niedoboru i konieczności ograniczenia dostaw.
4. Czy przemysł będzie musiał ograniczyć swoją działalność?
UE czyni wszystko, co jest w jej mocy, by zapobiec ograniczeniu działalności przemysłowej, ale w obliczu zagrożeń dla bezpieczeństwa dostaw takiego ograniczenia nie można wykluczyć. Z tego również względu należy się skoncentrować na zapobieganiu poprzez oszczędności w wyniku zmniejszenia popytu na gaz. W tym kontekście w planie zmniejszenia popytu przewidziano zbiór wspólnych zasad i kryteriów dla państw członkowskich służących zminimalizowaniu wpływu znacznych zakłóceń w dostawach gazu na przemysł, a w szczególności na te podmioty, które mają niewielkie możliwości odejścia od gazu lub ograniczenia produkcji bez poważnych strat. Wytyczne mają na celu zagwarantowanie koordynacji i solidarności między państwami członkowskimi, aby ograniczyć potencjalne negatywne skutki zakłóceń dla gospodarki, konkurencyjności przemysłu i zatrudnienia. Pomogą one we wskazaniu sektorów przemysłu, które w ramach całego jednolitego rynku mają kluczowe znaczenie dla sprawnego funkcjonowania społeczeństwa i łańcuchów wartości.
Państwa członkowskie powinny skupić się na środkach zachęcających do pełnego lub częściowego przestawienia się z gazu ziemnego na inne paliwa, najlepiej na bardziej ekologiczne rozwiązania alternatywne i odnawialne źródła energii. Bardzo ważne jest, aby państwa członkowskie konsultowały się z zainteresowanymi stronami w celu zapewnienia, by przed rozważaniem obowiązkowego zmniejszenia popytu w pierwszej kolejności rozpatrzono i wyczerpano wszystkie możliwości zastąpienia gazu i wszystkie istniejące alternatywne źródła energii. Ograniczenia w przepływie gazu, racjonowanie i ograniczanie dostaw miałyby zastosowanie wyłącznie w ostateczności, po wyczerpaniu wszystkich innych możliwości.
5. Jakie dokładnie środki i kryteria państwa członkowskie powinny zastosować w celu zmniejszenia popytu na gaz?
W planie zmniejszenia popytu na gaz zachęcono państwa członkowskie do skupienia się w pierwszym rzędzie na tych sektorach, w których istnieją większe możliwości zastąpienia gazu innymi paliwami, oraz do rozłożenia obciążeń na całą gospodarkę, w oparciu o istniejące krajowe plany na wypadek sytuacji nadzwyczajnej i najlepsze praktyki. Podkreślono w nim możliwość uzyskania oszczędności dzięki zmniejszeniu zapotrzebowania na ogrzewanie i chłodzenie – na przykład poprzez kampanie informacyjne lub ograniczenie ogrzewania i chłodzenia, w szczególności w dużych budynkach, oraz unikanie ogrzewania tarasów zewnętrznych.
Biorąc pod uwagę fakt, że do produkcji energii elektrycznej wykorzystuje się duże ilości gazu, w planie wskazano możliwość przestawienia tej produkcji na inne paliwa. Aby zmniejszyć popyt, państwa członkowskie mogłyby zastosować również inne środki, np. instrumenty rynkowe, takie jak aukcje lub systemy przetargowe – w tym na poziomie transgranicznym – lub stosować tzw. „umowy na usługi przerywane”. W planie zwrócono również uwagę na koncepcję przenoszenia umów pomiędzy dużymi klientami, w ramach których duże energochłonne przedsiębiorstwo w regionie dotkniętym niedoborami dostaw tymczasowo przenosi produkcję do mniej dotkniętego regionu.
W przypadku gdy stanie się konieczne zmniejszenie popytu odbiorców niechronionych, państwa członkowskie powinny wziąć pod uwagę zbiór kryteriów, takich jak krytyczny charakter usług społecznych i transgranicznych łańcuchów wartości, względy praktyczne, takie jak możliwości zastąpienia paliwa i ograniczenia zużycia gazu, oraz potencjalne uszkodzenia instalacji spowodowane wstrzymaniem lub odłożeniem działalności. Przy opracowywaniu środków ograniczania dostaw należy również brać pod uwagę szersze względy gospodarcze, takie jak znaczenie danego sektora w łańcuchu wartości. Państwa członkowskie powinny korzystać z tych wytycznych podczas aktualizacji swoich krajowych planów na wypadek sytuacji nadzwyczajnej dotyczących bezpieczeństwa dostaw gazu.
6. W jaki sposób plan chroni wewnętrzny rynek energii?
Plan wzmocni unijny rynek energii i rynek wewnętrzny poprzez poprawę koordynacji i współpracy między państwami członkowskimi w celu optymalizacji przesyłania gazu tam, gdzie jest on najbardziej potrzebny. Komisja będzie monitorować sytuację pod kątem ochrony jednolitego rynku, w szczególności aby zapobiec wszelkim nieuzasadnionym ograniczeniom w handlu między państwami członkowskimi.
Istniejąca Grupa Koordynacyjna ds. Gazu (w skład której wchodzą przedstawiciele Komisji, państw członkowskich i europejskiej sieci operatorów systemów przesyłowych gazu – ENTSO gazu), może w razie potrzeby zwoływać posiedzenia, w tym z udziałem przedstawicieli ministerstw przemysłu. Będzie ona odgrywać kluczową rolę w monitorowaniu wpływu zmniejszenia popytu na kluczowe sektory i łańcuchy wartości w całej UE oraz umożliwi niezbędną wymianę informacji, w stosownych przypadkach włączając inne stosowne zainteresowane strony, partnerów społecznych i fora polityczne.
7. W jaki sposób zostanie zapewniona solidarność między państwami członkowskimi?
Plan opiera się na zasadzie solidarności. Każde państwo członkowskie będzie musiało zmniejszyć swoje krajowe zużycie gazu, aby przyczynić się do zlikwidowania luki między podażą a popytem w UE, niezależnie od tego, gdzie taka luka wystąpi lub będzie największa. Środki będą opracowywane na szczeblu krajowym.
W sytuacji nadzwyczajnej w udzieleniu skutecznego i szybkiego solidarnego wsparcia w znacznej mierze pomogłoby posiadanie dwustronnych umów solidarnościowych przewidzianych w obowiązującym rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa dostaw gazu, określających uzgodnienia techniczne, prawne i finansowe dotyczące dostarczania gazu prawnie chronionym odbiorcom w krajach sąsiednich w przypadku kryzysu. Wszystkie państwa członkowskie, które jeszcze tego nie zrobiły, powinny jak najszybciej zakończyć przygotowywanie niezbędnych umów solidarnościowych.
Ponadto w wytycznych zachęca się państwa członkowskie do współpracy przy opracowywaniu kryteriów ustalania priorytetów w przypadku ograniczania dostaw. Jako platformy konsultacji i koordynacji posłużyć mogą Grupa Koordynacyjna ds. Gazu, działająca przy Radzie Grupa Robocza Wysokiego Szczebla ds. Konkurencyjności i Wzrostu oraz Forum Przemysłowe UE.
8. Czy UE proponuje racjonowanie gazu dla gospodarstw domowych?
Nie, gdyż gospodarstwa domowe są objęte definicją „odbiorców chronionych” w rozumieniu obowiązującego rozporządzenia UE w sprawie bezpieczeństwa dostaw. Ewentualne niedobory odczują one dopiero w ostatniej kolejności i w przypadku braku innych nieprzewidzianych zdarzeń nie byłyby one bezpośrednio dotknięte zakłóceniami na dużą skalę w dostawach z Rosji.
Gospodarstwa domowe mogą odegrać w nadchodzących miesiącach bardzo ważną rolę, jeżeli ograniczą niepotrzebne zużycie i będą unikać marnowania energii. Oszczędzanie gazu nie tylko pomogłoby zmniejszyć presję na oszczędzanie w innych obszarach gospodarki, ale także obniżyłoby rachunki za energię. Zachęca się zatem gospodarstwa domowe w całej UE do zaangażowania w to społeczne oszczędzanie energii, na przykład poprzez ograniczenie ogrzewania lub chłodzenia, suszenie prania na powietrzu, wyłączanie zbędnych źródeł światła i poprawę izolacji domów i mieszkań. Poszczególne kroki sumują się do znacznych oszczędności: samo obniżenie docelowej temperatury w systemach ogrzewania może przynieść oszczędności rzędu 10 mld m³ gazu rocznie.
9. Czy plan będzie miał wpływ na ceny i czy zostanie ustalony pułap cen gazu?
Ze względu na sytuację geopolityczną i warunki rynkowe Komisja spodziewa się, że ceny gazu pozostaną wysokie, ale ograniczenie zużycia może mieć pozytywny wpływ, ponieważ doprowadzi do zmniejszenia popytu. Komisja nadal zachęca państwa członkowskie do dalszego korzystania z opracowanego przez nią zestawu działań i środków mających na celu złagodzenie wpływu utrzymującego się wysokiego poziomu cen na przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe.
Rada Europejska zleciła Komisji zbadanie możliwości ustalenia pułapu cen importowanego gazu i prace te są w toku. Komisja analizuje różne modele i sposoby zastosowania pułapu cenowego w przypadku wystąpienia zakłóceń w dostawach gazu lub w sytuacjach kryzysowych. Jak dotąd Komisja nie zaproponowała wprowadzenia pułapu cenowego, a omawiany plan nie zawiera propozycji w tym zakresie.
10. Jakie działania podjęła Komisja, aby zapewnić bezpieczeństwo dostaw gazu do UE?
W ciągu ostatnich miesięcy i lat Komisja wprowadziła szereg środków w celu zapewnienia stabilnych dostaw gazu, opierając się na coraz lepiej rozwiniętym prawodawstwie w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu, jak również wykorzystując coraz lepiej rozbudowaną infrastrukturę umożliwiającą dywersyfikację.
Po ostatnim kryzysie gazowym w 2009 r. i po zajęciu przez Rosję Krymu i Sewastopola UE wprowadziła ramy mające na celu uwzględnienie zagrożeń dla bezpieczeństwa dostaw gazu i złagodzenie zakłóceń. UE znacznie ulepszyła gazowe połączenia międzysystemowe, tak aby zapewnić możliwość dostarczania gazu tam, gdzie jest on potrzebny, i umożliwić przepływy zwrotne, a także zwiększyła zdolności importowe w zakresie LNG. Każde państwo członkowskie posiada obecnie więcej niż jedno źródło dostaw gazu.
Komisja przeprowadziła również dogłębny przegląd wszystkich krajowych planów awaryjnych dotyczących bezpieczeństwa dostaw gazu, a także prowadzi szczegółowe monitorowanie sytuacji w zakresie bezpieczeństwa dostaw i ocenę zagrożeń.
Ponieważ po inwazji Rosji na Ukrainę ryzyko zakłóceń dostaw stało się bardziej oczywiste, Komisja przedstawiła w marcu wniosek zawierający wymóg uzupełnienia zapasów w magazynach gazu przed zimą (do poziomu 80 proc. do 1 listopada 2022 r.). Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej szybko porozumiały się w tej sprawie i przepisy te już obowiązują.
Po przedstawieniu w marcu ogólnego zarysu Komisja zaproponowała w maju plan REPowerEU, którego celem jest uniezależnienie UE od importu paliw kopalnych z Rosji. Plan ten zakłada przede wszystkim przyspieszenie wprowadzania energii ze źródeł odnawialnych, przyspieszenie inwestycji w efektywność energetyczną oraz dywersyfikację źródeł i dostawców energii.
Komisja utworzyła wraz z państwami członkowskimi europejską platformę zakupu energii w celu koordynowania działań w zakresie dostaw energii, z myślą o dokonywaniu w przyszłości wspólnych zakupów. Dzięki umowom z USA, Egiptem, Izraelem i Azerbejdżanem za pośrednictwem tej platformy zapewniono już dodatkowe dostawy gazu do UE na najbliższe lata w postaci skroplonego gazu ziemnego lub gazu przesyłanego rurociągami. Komisja nieustannie podejmuje działania po stronie podażowej, prowadząc rozmowy z alternatywnymi dostawcami w celu zapewnienia dodatkowych dostaw.
