Święto Narodowe Trzeciego Maja obchodzone jest na pamiątkę uchwalenia przez Sejm Czteroletni, nazywany także Wielkim, 3 maja 1791 r. Ustawy Rządowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, znanej jako Konstytucja 3 maja.
Była to pierwsza w Europie i druga na świecie, po amerykańskiej z 1787 r., spisana konstytucja. Celem przyświecającym jej twórcom było ratowanie kraju, którego terytorium zostało częściowo zaanektowane w wyniku I rozbioru. „Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą – egzystencyją polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć” przywódcy Sejmu Wielkiego przyjęli konstytucję, która wszystkich obywateli brała „pod opiekę prawa i rządu krajowego”. Ustawa regulowała system prawny państwa, wprowadzając ustrój monarchii konstytucyjnej i zasadę trójpodziału władzy. Zniesiono liberum veto, konfederację i wolną elekcję. Choć interwencja militarna Rosji udaremniła reformę Rzeczypospolitej w połowie 1792 r., to do dzisiaj Konstytucja 3 maja jest jednym z fundamentów polskiej tradycji i państwowości.
Dzień uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r. został uznany za święto narodowe już 2 dni później. Przez 123 lata zaborów Polski było zakazane. Zostało przywrócone w II Rzeczypospolitej Polskiej w 1919 r., zdelegalizowane przez okupantów niemieckich i sowieckich podczas II wojny światowej. Po jej zakończeniu było obchodzone tylko do 1946 r. Święto 3 maja zostało oficjalnie zniesione w 1951 r. i przywrócone jako Święto Narodowe Trzeciego Maja w 1990 r. Od 2007 r. jest również świętem narodowym Litwy.
Sejm i Senat RP oraz Sejm Republiki Litewskiej w uchwale z 2021 r. w sprawie uczczenia 230. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja i Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów oddali hołd dziedzictwu nowożytnego konstytucjonalizmu i wyrazili przekonanie, że idee przyświecające uchwaleniu obu aktów stały się podstawą politycznej tożsamości obywateli krajów – spadkobierców Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
W uchwale podkreślono, że konstytucja była formą umowy społecznej opierającej się na przekonaniu, że – jak zapisano w art. V konstytucji – „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. Poszanowanie praw jednostki i utrwalenie etosu obywatelskiego miały gwarantować potęgę kraju. Ustawa Rządowa wprowadzała monarchię konstytucyjną, ustrój który w większości państw europejskich rozwinął się dopiero w następnym stuleciu. Jak napisano w uchwale, konstytucja była wyraźną manifestacją suwerenności politycznej, demonstracją tej niezależności wobec mocarstw ościennych oraz wezwaniem do odnowy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. „Uchwalenie Konstytucji 3 maja stanowiło dowód odpowiedzialności politycznej elit polskich i litewskich oraz świadectwo zwycięstwa innowacyjnej myśli prawnoustrojowej” – ocenili parlamentarzyści. Do wartości tych nawiązano w Zaręczeniu Wzajemnym Obojga Narodów – ustawie wykonawczej do Konstytucji uchwalonej przez Sejm Czteroletni 20 października 1791 r. Potwierdzono w nim siłę wspólnoty wielonarodowej zbudowanej na fundamentach republikańskich.
232. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r.
3 maja jest datą symboliczną w polskiej historii. To wstęp do opowieści o przełomowym dziele prawodawczym – pierwszej konstytucji w nowożytnej Europie i drugiej na świecie. Przyjęta na Sejmie Wielkim (Czteroletnim) ustawa regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a podstawę jej konstrukcji ustrojowej wyrażało zawarte w artykule V przekonanie, że „wszelka władza w społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”.
Uchwalona „dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic” – Ustawa z 1791 r. wprowadzała ustrój monarchii konstytucyjnej z silną władzą przedstawicielską. Wdrażała trójpodział władzy na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jej postanowienia były wymierzone przeciw liberum veto. Przyjęto w niej również nowatorskie rozwiązania w zakresie parlamentaryzmu.
W 11 artykułach opisano zasady funkcjonowania społeczeństwa i państwa. W artykule I uznano religię rzymskokatolicką za panującą, równocześnie gwarantując wolność wyznań. „Że zaś taż sama Wiara Święta przykazuje nam kochać bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom jakiegokolwiek bądź wyznania pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy. I dlatego wszelkich obrządków i religii wolność w krajach polskich podług ustaw krajowych warujemy”.
„Wszystkę szlachtę równemi być między sobą uznajemy, nie tylko co do starania się o urzędy i o sprawowanie posług ojczyźnie, honor, sławę, pożytek przynoszących, ale oraz co do równego używania przywilejów i prerogatyw stanowi szlacheckiemu służących” – napisano w artykule II zapewniając utrzymanie nadanych szlachcie przywilejów oraz uznając przedstawicieli stanu szlacheckiego za „najpierwszych obrońców wolności i niniejszej Konstytucyi”.
W artykule „Miasta i mieszczanie” odnoszono się do przepisów przyjętych w kwietniu 1791 r., które przyznawały mieszczanom równe ze szlachtą prawa cywilne, w tym dostęp do urzędów, prawo nabywania ziemi czy udział w sejmie.
W artykule IV wskazano: „Lud rolniczy, spod którego ręki płynie najobfitsze bogactw krajowych źródło, który najliczniejszą w narodzie stanowi ludność, a zatym najdzielniejszą kraju siłę, tak przez sprawiedliwość, ludzkość i obowiązki chrześcijańskie, jako i przez własny nasz interes dobrze zrozumiany, pod opiekę prawa i rządu krajowego przyjmujemy”.
Opierająca się na koncepcji demokratyzacji stosunków społecznych Ustawa Rządowa z 1791 r. stanowiła formę umowy społecznej. W artykule V wprowadzała zasadę suwerenności narodu oraz monteskiuszowski trójpodział władzy. „Aby więc całość państw, wolność obywatelska i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostawały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą; to jest: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży i władza sądownicza w jurysdykcyjach” – napisano.
„Sejm czyli władza prawodawcza” – brzmi tytuł kolejnego, VI artykułu. „Sejm czyli stany zgromadzone, na dwie izby dzielić się będą: na izbę poselską i na izbę senatorską, pod prezydencyą króla. Izba poselska jako wyobrażenie i skład wszechwładztwa narodowego będzie świątynią prawodawctwa. Przeto w izbie poselskiej najpierwej decydowane będą wszystkie projekta” – czytamy w tekście. Oznacza to, że władzę ustawodawczą sprawował sejm, złożony z dwóch oddzielnych izb. Posłów uznano za reprezentantów całego narodu, bez związania instrukcjami sejmikowymi. Artykułem tym znoszono również zasadę liberum veto, wprowadzając głosowanie większością zwykłą, bezwzględną lub kwalifikowaną.
„Władza wykonawcza do pilnowania praw i onych pełnienia ściśle jest obowiązana. Tam czynną z siebie będzie, gdzie prawa dozwalają, gdzie prawa potrzebują dozoru, egzekucyi, a nawet silnej pomocy” – tak opisywano władzę wykonawczą w artykule VII. Ponadto przywracano dziedziczenie tronu słowami: „Tron polski elekcyjnym przez familie mieć na zawsze chcemy i stanowiemy”.
W artykule VIII pt. „Władza sądownicza” podkreślano niezależność sądownictwa od władzy wykonawczej i ustawodawczej. Znalazła się tam także zapowiedź uchwalenia kodeksów cywilnego i karnego.
W artykułach IX i X opisano kwestie regencji i edukacji dzieci królewskich podkreślając, że „dozorca od stanów wyznaczony donosić winien na każdym ordynaryjnym sejmie o edukacyi i postępku królewiców, Komisyi zaś Edukacyjnej powinnością będzie podać układ instrukcyi i edukacyi synów królewskich do potwierdzenia sejmowi, a to aby jednostajne w wychowaniu ich prawidła wpajały ciągle i wcześnie w umysły przyszłych następców tronu religią, miłość cnoty, ojczyzny, wolności i Konstytucyi krajowej”.
Artykuł XI poświęcono wojsku. dotyczył wojska, które – jak czytamy – „winno narodowi strzeżenie granic i spokojności powszechnej, słowem winno być jego najsilniejszą tarczą. Aby przeznaczenia tego dopełniło niemylnie, powinno zostawać ciągle pod posłuszeństwem władzy wykonawczej, stosownie do opisów prawa, powinno wykonać przysięgę na wierność narodowi i królowi i na obronę Konstytucyi narodowej”.
Konstytucja 3 maja niosła gwarancje swobód obywatelskich, tradycje chrześcijańskie, tolerancję i wartości Oświecenia. Była dokumentem stanowiącym dowód głębokiego patriotyzmu oraz zrozumienia spraw obywatelskich i społecznych. Obowiązywała jedynie przez 14 miesięcy i jej reformy nie zostały do końca wdrożone. Stała się jednak dziełem tworzącym późniejszą tożsamość suwerennego narodu chcącego zachować niezależność państwową.
Święto Narodowe Trzeciego Maja zostało ustanowione w 1919 r. i ponownie w 1990 r. Od 2007 r. 3 maja jest również świętem narodowym Litwy.
