„Zamek Krzyżtopór to wyjątkowe miejsce na mapie Polski – nigdzie na świecie nie ma takiego drugiego założenia zamkowego.
Jeśli mogę przyczynić się do promocji tego miejsca, to zachęcam wszystkich do odwiedzenia ruin zamku – każdy Polak powinien je zobaczyć” – powiedział wicepremier, minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński podczas zwiedzania zabytkowych ruin Zamku Krzyżtopór w Ujeździe.
Ukształtowane w wiekowym procesie destrukcji historyczne ruiny, pozostające w niezmienionym układzie przestrzennym od początku XIX wieku, stanowią jedną z pełnowartościowych form zabytków.
Wicepremier Piotr Gliński przekazał, że temat Zamku Krzyżtopór często pojawia się podczas rozmów, także między politykami sprawującymi najważniejsze funkcje w Polsce.
– Rozmawiamy o tym, jak to oryginalnie zachowane miejsce rozsławić, ponieważ – mimo, że jest to bardzo cenna z punktu konserwatorskiego budowla – nie jest w Polsce znana na skalę, na jaką zasługuje – podkreślił szef resortu kultury i dziedzictwa narodowego.
Wicepremier wskazał, że autentyczne ruiny zamku są ewenementem na skalę światową.
– Można byłoby na bazie tych murów odbudować zamek, oczywiście przy zachowaniu ścisłych norm konserwatorskich. Rodzi się jednak pytanie – co dalej? Odbudowanie zamku zrodziłoby ogromne wyzwanie dla państwa polskiego, które musiałoby go zagospodarować. W tej chwili nie ma koncepcji odbudowy, ale oryginalnie pozostawione ruiny świetnie wypełniają funkcję tego miejsca – powiedział Piotr Gliński.
Minister kultury przypomniał, że w XVII wieku zamek został zdewastowany i ograbiony podczas najazdu szwedzkiego i choć po potopie nigdy nie wrócił do swojej świetności, to ślady tej świetności nadal widać.
– Z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie możemy żądać zwrotu tego, co Szwedzi nam zabrali. Są jednak ku temu ewidentnie podstawy moralne i wspólnotowo-cywilizacyjne. Jesteśmy ze Szwecją w jednej wielkiej wspólnocie, współpracujemy z politykami szwedzkimi. Niedawno gościem naszego ministerstwa był jeden ze szwedzkich parlamentarzystów, który upomniał się o pewną polską stratę wojenną z tamtych czasów. Będziemy kontynuowali te rozmowy, ponieważ liczymy, że taki kraj jak Szwecja zrozumie, że ma pewien dług historyczny – powiedział wicepremier Gliński.
Wskazując na wyjątkowość Zamku Krzyżtopór, przypomniał, że został on uznany przez prezydenta RP za pomnik historii.
– Krzyżtopór to wspaniały zabytek, tak zwana trwała ruina – zamek z pałacem zachowany w stanie, który powoduje, że nie niszczeje. Jest to autentyczna budowla, którą można obejrzeć, w której można odwiedzić pomieszczenia zamknięte. To sposób udostępniania zabytku, który jest bardzo popularny. Choć nie jest on odbudowany w całości, można sobie łatwo wyobrazić, jak wyglądał w przeszłości – zauważył Gliński.
Szef resortu kultury i dziedzictwa narodowego poinformował, że choć w MKiDN jest program wspierający odbudowę i remonty zabytków, to obecnie trwają prace nad ustawą o powołaniu Agencji Rewitalizacji – nowej instytucji, która zajmie się problemami, które dotychczas nie były rozwiązywane, takimi jak np. zabytki w parkach narodowych, rewitalizacja dawnych centrów miast, które potrzebują wsparcia czy zaniedbane zabytki, których prywatny właściciel nie ma środków na remont.
O Zamku
Zamek Krzyżtopór w momencie powstania był jedną z największych rezydencji w Europie. Obecnie należy do najlepiej zachowanych w formie trwałej ruiny obiektów typu „palazzo in fortezza”. Wyróżnia go duży stopień zachowania oryginalnych murów i obwarowania, co w zestawieniu z faktem, iż nigdy nie uległ znaczącej przebudowie, nadaje mu szczególny walor naukowy jako przykładowi nieprzekształconej reprezentacyjnej siedziby z 1. poł. XVII w.
Budowla stanowi połączenie zamku z pałacem – nowożytnej fortecy z otwartą rezydencją. Cechy kształtujące ten obiekt nie miały kontynuacji w późniejszych realizacjach, a w Krzyżtoporze były przejawem pewnej spontaniczności i swobody polskiego manieryzmu. Zamek ma unikatowe wartości krajobrazowe, tj. imponujące ekspozycje monumentalnej budowli położonej na skraju płaskowyżu, w otoczeniu pół, łąk i niskiej wiejskiej zabudowy.
Ruiny zamku Krzyżtopór są wpisane do rejestru zabytków. Rozporządzeniem prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 18 maja 2018 r. obiekt został uznany za pomnik historii.
Zamek Krzyżtopór w Ujeździe – rys historyczny
Budowę reprezentacyjnej siedziby rozpoczął w latach 20. XVII w. Krzysztof Ossoliński. Nie jest znany twórca projektu zamku, jego autorstwo przypisuje się włoskim architektom z kręgu następców J. B. da Vignoli, a realizację Wawrzyńcowi Senesowi, być może z dużym wkładem inwencji własnej budowniczego i z udziałem fundatora, który odbywał podróże po krajach południowej i zachodniej Europy.
Monumentalną budowlę wzniesiono jednofazowo. Już w 1644 r. w nowej rezydencji odbyło się przyjęcie weselne Krzysztofa Baldwina, syna Krzysztofa, z udziałem znamienitych gości, m.in. króla Władysława IV. W czasie najazdu szwedzkiego (1655-1657) zamek został zdewastowany i ograbiony, ale prawdopodobnie nie zniszczony. To wówczas powstała rycina autorstwa E. Dahlbergha obrazująca jedyny zachowany z epoki plan założenia.
Obiekt użytkowany był w prawdopodobnie niezmienionym kształcie do 1770 r., kiedy to opuścił go Michał Jan Pac, jeden z przywódców konfederacji barskiej. W 1815 r. kolejni właściciele – Łempiccy, zamieszkali już w pobliskim dworze, podobnie jak następni – Orsetti, których własnością Krzyżtopór pozostawał aż do 1944 r.
Budowla od początku XIX w. pozostawała w ruinie w niezmienionym kształcie przestrzennym, stopniowo jednak tracąc swoją substancję i poddając się zacieraniu urządzonego otoczenia, w tym przede wszystkim ogrodu. Ruina była miejscem schronienia powstańców styczniowych, okolicznej ludności w czasie zaciętych walk I wojny światowej, oddziałów partyzanckich w czasie walk z wojskami hitlerowskimi czy magazynem i poligonem dla wojsk Armii Czerwonej.
Po wojnie Krzyżtopór stał się własnością Skarbu Państwa. W 1991 r. obiekt otwarto dla zwiedzających. W latach 2010-2013 Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki przeprowadził w nim prace konserwatorskie.
