8 marca obchodzimy Międzynarodowy Dzień Kobiet.
To święto mające swoje korzenie na początku 20. wieku w ruchach walki o prawa kobiet i budowaniu społecznego wsparcia dla idei powszechnych praw wyborczych dla kobiet.
W tym dniu warto zwrócić uwagę na kilka z ostatnio podjętych działań Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawach kobiet:
- wystąpienie do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej dotyczące kobiet powracających do pracy po urodzeniu dziecka – do Rzecznika wciąż wpływają wnioski w sprawie wdrażania przez państwo kolejnych rozwiązań w polityce prorodzinnej i prawie pracy, które sprzyjałyby łączeniu pracy zawodowej z rodzicielstwem;
- wystąpienie do Ministra Edukacji i do Ministra Zdrowia w sprawie ubóstwa menstruacyjnego – ograniczonego dostępu do środków higienicznych dla dziewcząt i kobiet oraz potrzeby edukacji menstruacyjnej; brak możliwości dbania w pełni o zdrowie i higienę menstruacyjną powoduje, że osoby miesiączkujące nie mogą żyć z poczuciem godności i pewności siebie;
- wystąpienie do Ministra Zdrowia w sprawie dostępności usług ginekologicznych oraz położniczych dla kobiet z różnymi rodzajami niepełnosprawności – obecne wyposażenie placówek medycznych nie zapewnia pacjentkom z niepełnosprawnościami dostępu do świadczeń z zakresu ginekologii na równi z innymi;
- wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie usprawnienia systemu kierowania osób osadzonych, w szczególności kobiet, do zakładów karnych położonych najbliżej miejsca zamieszkania ich bliskich – większość osadzonych przebywa w jednostkach penitencjarnych znacznie oddalonych od swych domów, co utrudnia podtrzymywanie więzi z rodziną, głównie z dziećmi; szczególnego znaczenia problem nabiera w odniesieniu do kobiet, zwłaszcza że za mało jest oddziałów kobiecych;
- wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie przetłumaczenia Reguł z Bangkoku ONZ dotyczących zasad postępowania z kobietami pozbawionymi wolności oraz ich upowszechnienia wśród opinii publicznej, sędziów, prokuratorów i personelu detencji;
- wystąpienie do Służby Więziennej w sprawie włączenia Reguł z Bangkoku ONZ do programów szkoleniowych;
- 22 lutego 2024 r. w Biurze RPO odbyło się seminarium naukowe na temat „Normatywny kształt przestępstwa zgwałcenia a potrzeba implementacji Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej”; jego celem była próba znalezienia odpowiedzi na pytanie jak zapewnić skuteczną ochronę ofiar przestępstw przeciwko wolności seksualnej.
Nierówne traktowanie kobiet z niepełnosprawnościami w gabinetach ginekologicznych. Pismo do MZ
- Obecne wyposażenie placówek medycznych nie zapewnia pacjentkom z niepełnosprawnościami dostępu do świadczeń z zakresu ginekologii na równi z innymi
- Standardy dostępności gabinetów lekarskich i większych podmiotów leczniczych powinny znaleźć się w aktach prawa powszechnie obowiązującego
- Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przedstawia problem minister zdrowia Izabeli Leszczynie
Rzecznik kontynuuje dialog z resortem zdrowia w sprawie konieczności uwzględniania indywidualnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami w dostępie do świadczeń zdrowotnych. Szczególnie podkreśla wymagające niezwłocznej poprawy uwarunkowania związane z opieką ginekologiczną i położniczą.
Komitet Praw Osób z Niepełnosprawnościami ONZ wskazał, że szczególnie istotne jest wzięcie pod uwagę perspektywy płci, tak aby uwzględnić m.in. odpowiednią opiekę zdrowotną dla kobiet i dziewcząt z niepełnosprawnościami, w tym ginekologiczną i położniczą. Art. 6 Konwencji wskazuje, że kobiety i dziewczęta są narażone na wielokrotną dyskryminację, w związku z czym władze publiczne są obowiązane podejmować działania w celu zapewnienia pełnego i równego korzystania przez kobiety i dziewczęta z niepełnosprawnościami ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności.
Podobne zalecenie znalazło się również w rekomendacjach Komitetu dla Polski z 2018 r., po rozpatrzeniu pierwszego sprawozdania rządu z wdrażania Konwencji. Wezwano w nim Polskę do uznania praw kobiet z niepełnosprawnościami do ochrony zdrowia, wspierania ich w podejmowaniu decyzji dotyczących planowania rodziny, odpowiedniej edukacji oraz zapewnienia dostępnych świadczeń medycznych.
Zalecenia te wymagają odpowiedniego uwzględnienia i praktycznego wdrożenia.
Dostępność architektoniczna gabinetów ginekologicznych
Wcześniej RPO pisał do MZ o głównych problemach świadczeń opieki ginekologicznej i położniczej. Gabinety nie są dostępne architektonicznie, nie są wyposażone w fotele ginekologiczne umożliwiające ich obniżanie, podnośniki służące do przesadzania na fotel oraz w wagi krzesełkowe, najazdowe czy łóżkowe.
Zdaniem pacjentek tylko 122 gabinety były wyposażone w obniżany fotel ginekologiczny. Przez ok. pół roku liczba ta wzrosła zaledwie do 124. Z podnośnika do przesadzania na fotel pacjentki mogą obecnie korzystać w 10 gabinetach.
Pozytywne zmiany w nieco większym zakresie nastąpiły w przypadku wag. W 84 podmiotach osoba z niepełnosprawnością może uzyskać miarodajny pomiar wagi, co oznacza wzrost od ub.r. o 17 podmiotów. Mimo to nadal są województwa, w których żadna placówka nie dysponuje takim sprzętem. A podnośniki są też ułatwieniem dla pracowników ochrony zdrowia, bo nie muszą dźwigać pacjentów.
Sytuacja stopniowo się poprawia, ale tempo zmian jest wysoce niezadowalające. Aktualny stan wyposażenia placówek medycznych nie zapewnia zaś pacjentkom z niepełnosprawnościami dostępu do świadczeń z zakresu ginekologii na równi z innymi.
W zeszłym roku zarówno Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, jak i MZ prowadziły niezależne od siebie projekty w celu zwiększenia dostępności placówek ochrony zdrowia dla osób z niepełnosprawnością. Resort informował o rozwiązaniach z zakresu telemedycyny i o planowanym w nowej perspektywie finansowej UE projekcie poprawy dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami placówek ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, w tym gabinetów ginekologicznych.
Z informacji wynikało ponadto, że w 2023 r. ministerstwo prowadziło badanie ankietowe na potrzeby Strategii na rzecz Osób Niepełnosprawnych pn. „Analiza dostępności do świadczeń ginekologicznych lub położniczych dla kobiet z różnymi rodzajami niepełnosprawności, w szczególności z niepełnosprawnością ruchową”. Wyniki miały być wykorzystane w działaniach służących poprawie dostępności i komfortu korzystania przez pacjentki z niepełnosprawnością z usług ginekologiczno-położniczych.
Stworzenie i wdrożenie standardów dostępności gabinetów lekarskich i większych podmiotów leczniczych jest kluczowe i powinno nastąpić poprzez opracowanie aktów prawa powszechnie obowiązującego. Tylko w taki sposób można realnie wpłynąć na zapewnienie dostępności osobom z niepełnosprawnościami. Taki tryb jest zgodny ze Strategią na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami na lata 2021/2030.
Przepisy przewidują dziś obowiązek zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami również w przypadku dużej części placówek ochrony zdrowia. Wydaje się, że przynajmniej ich część już teraz jest do tego zobowiązana, ale realizacja wciąż jest wyzwaniem. Może to zrealizować opracowanie standardów dostępności i podniesienie ich do rangi przepisów powszechnie obowiązujących. Umożliwia to połączenie tego obowiązku z możliwością uzyskiwania środków publicznych w ramach umów z NFZ. Ponadto warto rozważyć premiowanie placówek, które standardy spełniają.
Należałoby też zadbać o niezwłoczne wprowadzenie rozwiązań przejściowych. Jedną z takich inicjatyw wartych upowszechnienia było uruchomienie przez organizację społeczną mobilnych, dostępnych gabinetów ginekologicznych, w których można korzystać blisko miejsca zamieszkania. A nawet obecnie funkcjonujące mobilne gabinety (m.in. mammobusy, cytobusy) nie są dostępne. O ile jest to rozsądne rozwiązanie doraźne, to powinno być wyłącznie przejściowe. Nacisk powinien być zaś położony na wypracowanie standardów dostępności, nadanie im odpowiedniej rangi i skuteczne egzekwowanie.
Konieczność wdrożenia do programu kształcenia zawodów medycznych komunikacji z osobami ze szczególnymi potrzebami
Kolejnym poważnym wyzwaniem, z jakim mierzą się pacjentki z niepełnosprawnościami, jest komunikacja z personelem medycznym. Ich powszechne doświadczenia to:
- ignorowanie pacjentek i prowadzenie rozmowy z tłumaczem, asystentem lub członkiem rodziny pacjenta głuchego,
- stereotypowe traktowanie i założenie, że kobiety z niepełnosprawnościami nie mogą lub nie powinny prowadzić aktywnego życia seksualnego,
- infantylizowanie pacjentek z niepełnosprawnościami i traktowanie ich niezgodnie z wiekiem biologicznym jako „wieczne dzieci”,
- naruszające godność, a nawet upokarzające uwagi.
Pacjentki oczekują, aby nie czuły się dyskryminowane, niewłaściwie traktowane czy wręcz obrażane w gabinetach. Dlatego konieczne jest jak najszersze przygotowanie personelu do współpracy z nimi, uwrażliwienie pracowników na kwestie niepełnosprawności i trudności poszczególnych osób.
Działania powinny obejmować zarówno szkolenia z wiedzy o różnych niepełnosprawnościach, sposobu komunikacji, jak również formy udzielania informacji o stanie zdrowia i wybranym sposobie leczenia, czy też udostępniania dokumentacji medycznej zgodnie z potrzebami (ze szczególnym uwzględnieniem udostępniania dokumentacji medycznej osobom z niepełnosprawnością wzroku, tak aby przedstawione informacje mogły zostać odczytane przez czytniki ekranu oraz osobom z niepełnosprawnością słuchu, co wymaga tłumaczenia na Polski Język Migowy).
Rozwiązaniem ułatwiającym komunikację z personelem medycznym, proponowanym przez środowisko osób z niepełnosprawnościami, jest wydłużenie czasu wizyty dla takich pacjentek. Należałoby zatem dążyć do ujęcia tych treści w programach nauki na kierunkach medycznych.
Marcin Wiącek prosi Minister Zdrowia o analizę tych problemów i ustosunkowanie się do nich. Zwraca się też o udostępnienie danych i wniosków z badania ankietowego, którego celem miała być analiza dostępności usług ginekologicznych oraz położniczych dla kobiet z różnymi rodzajami niepełnosprawności wraz z informacją, czy forma ankiety była przystosowana do różnych grup pacjentek (np. w tekście łatwym do czytania i rozumienia, czy z tłumaczeniem na PJM).
Problem ubóstwa menstruacyjnego tematem wystąpień RPO do Minister Edukacji i Minister Zdrowia
- Brak podpasek, środków higieny osobistej oraz niewiedza połączona ze stereotypami i stygmatyzacją, wpędzają wiele kobiet i dziewcząt w ubóstwo menstruacyjne
- Niemożność dbania w pełni o zdrowie i higienę menstruacyjną powoduje, że osoby miesiączkujące nie mogą żyć z poczuciem godności i pewności siebie. Wpływa to też negatywnie na możliwość realizacji konstytucyjnego prawa do nauki
- Każda osoba menstruująca powinna mieć w tym czasie prawo do godnego traktowania i poczucia bezpieczeństwa. Ma prawo żyć w środowisku, w którym miesiączka jest postrzegana jako coś pozytywnego i zdrowego, a nie powód do wstydu
- Dlatego Marcin Wiącek zwraca uwagę ME i MZ na problem ubóstwa menstruacyjnego i prosi o podjęcie działań w tym zakresie
Z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet Rzecznik Praw Obywatelskich skierował wystąpienia do minister edukacji Barbary Nowackiej i minister zdrowia Izabeli Leszczyny ws. tzw. ubóstwa menstruacyjnego.
Zwraca uwagę, że menstruacja jest naturalnym elementem życia, którego znaczenie w perspektywie zdrowia, w tym zdrowia publicznego, wzrasta na przestrzeni lat. Powinno to znaleźć odzwierciedlenie w podejściu władz publicznych do tego zagadnienia. A każda osoba menstruująca powinna mieć prawo do godnego traktowania i poczucia bezpieczeństwa w tym okresie.
Niestety, brak podpasek, środków higieny osobistej oraz niewiedza połączona ze stereotypami i stygmatyzacją, wpędzają wiele z nich w ubóstwo menstruacyjne. Osoby menstruujące niekiedy mają ograniczony dostęp do produktów higienicznych i potrzebnej w czasie menstruacji infrastruktury sanitarnej, w szczególności ze względu na swoją trudniejszą sytuację życiową, ale także – edukacji menstruacyjnej.
W piśmie do MZ Rzecznik wskazuje, że menstruacja powinna być kwalifikowana jako problem zdrowotnego o wymiarze fizycznym, psychologicznym i społecznym, na który należy zwrócić uwagę z perspektywy biegu życia – od czasu przed pierwszą miesiączką do okresu po menopauzie.
Zdrowie menstruacyjne wymaga, by osoby miesiączkujące miały dostęp do informacji i edukacji na ten temat oraz do potrzebnych im produktów menstruacyjnych oraz bezpiecznych i godnych miejsc do zmiany i utylizacji środków higienicznych, w razie potrzeby zaś – do kompetentnej i empatycznej pomocy medycznej i opieki zdrowotnej.
Z badań wynika, że osoby menstruujące wskazują na brak pieniędzy na zakup środków higienicznych. Kobiety ze środowisk borykających się z trudnościami finansowymi często rezygnują z zakupu środków higienicznych na rzecz innych domowych wydatków. Istnieje też ryzyko powikłań zdrowotnych wykluczenia menstruacyjnego, zarówno w zakresie zdrowia fizycznego (infekcje upośledzające płodność czy endometrioza), jak i psychicznego (np. piętno i uczucie wstydu związane z próbą ukrycia okresu). Daleko idące konsekwencje zdrowotne mogą mieć także nieprawdziwe twierdzenia i stereotypy, wiążące się z menstruacją.
W wystąpieniu do ME Rzecznik zwraca uwagę na badania, z których wynika, że większość polskich nastolatek doświadcza negatywnych sytuacji związanych z miesiączką. Często wiąże się to z rezygnacją z aktywności, w tym udziału w zajęciach lekcyjnych. Ponad połowa ankietowanych nie poszła do szkoły z powodu miesiączki, co piąta musiała wyjść ze szkoły wcześniej z powodu braku środków higienicznych w czasie miesiączki, a co dziesiąta z tego samego powodu nie wyszła w ogóle z domu. Wiele dziewcząt doświadczyło też negatywnych konsekwencji niespodziewanego rozpoczęcia miesiączki, jak ryzyka poplamienia ubrania czy zaplamienia mebla.
Brak możliwości dbania w pełni o zdrowie i higienę menstruacyjną powoduje, że osoby miesiączkujące nie mogą żyć z poczuciem godności i pewności siebie. Na to nakłada się jeszcze fakt silnego społecznego tabuizowania menstruacji. Uzasadnia to pilną potrzebę pogłębionej dyskusji publicznej na ten temat.
Istotnym narzędziem tego może być edukacja seksualna uczennic i uczniów, ukazująca nie tylko fizjologiczne przejawy płciowości/seksualność (w tym zagadnienie miesiączkowania) w sposób rzetelny, ale zwracająca także uwagę na ich społeczny kontekst. Budowanie środowiska przyjaznego osobom, które miesiączkują, wymaga upowszechniania przekazu, który zmniejsza stygmatyzację związaną z miesiączką i włącza mężczyzn i chłopców w proces wsparcia osób miesiączkujących.
Zmianę sytuacji mogłoby także ułatwić zapewnienie darmowych środków higieny osobistej, bezpiecznych i higienicznych miejsc do zmiany i utylizacji materiałów higienicznych i urządzeń do mycia we wszystkich szkołach i placówkach edukacyjnych. Nie tylko stanowiłoby to krok w stronę rozwiązania problemu utrudnionego dostępu do produktów związanych z menstruacją, ale także – wprowadzając temat menstruacji do przestrzeni publicznej – służyłoby eliminacji negatywnych stereotypów z nią związanych.
Rzecznik zwraca uwagę, że szacowany średni koszt zapewniania w szkole dostępu do produktów menstruacyjnych przez cały rok szkolny może być relatywnie niewielki – około 150 zł – choć oczywiście będzie uzależniony od rzeczywistych potrzeb w danej placówce.
RPO podkreśla, że na uwzględnienie czeka sformułowany przez Rzecznika w wystąpieniu do Ministra Finansów postulat objęcia tą samą stawką podatku VAT (5%) wszystkich artykułów higienicznych stosowanych w czasie menstruacji.
Osoby menstruujące mają prawo żyć w środowisku, w którym miesiączka jest postrzegana jako coś pozytywnego i zdrowego, a nie coś, czego należy się wstydzić.
Rzecznik prosi oba resorty o podjęcie działań zwiększających dostępność środków higienicznych oraz miejsc gwarantujących komfort skorzystania z nich i utylizacji w placówkach edukacyjnych oraz podmiotach leczniczych, a także działań wzmacniających społeczną świadomość procesu miesiączkowania oraz przyczyniających się do budowania środowiska oświatowego wspierającego osoby miesiączkujące.
