„Tradycje Wigilii Bożego Narodzenia w Polsce” decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Obecnie na liście znajduje się już 108 wpisów.
Charakter i znaczenie tradycji Wigilii Bożego Narodzenia
Nazwa „Wigilia” wywodzi się z łacińskiego słowa oznaczającego „czuwanie”, co oddaje charakter tego dnia, będącego przygotowaniem do świętowania Bożego Narodzenia. Chociaż korzenie święta są chrześcijańskie, wiele rodzin podkreśla jego kulturowy wymiar. Jest to dzień szczególny, który sprzyja jednoczeniu się i celebrowaniu wspólnych tradycji, niezależnie od przekonań religijnych.
Zwyczaje i tradycje wigilijne
Wieczór wigilijny rozpoczyna się w momencie pojawienia się pierwszej gwiazdy, symbolizującej gwiazdę betlejemską. Na stołach w polskich domach pod białym obrusem umieszcza się siano – symbol pokory i narodzin Jezusa w stajence. Zgodnie z tradycją przygotowuje się 12 postnych dań, które symbolizują 12 apostołów lub 12 miesięcy w roku. Wśród potraw, w zależności od regionu, są takie dania jak: barszcz z uszkami lub zupa grzybowa, kapusta z grochem lub grzybami, pierogi z kapustą i grzybami, ryby, kluski z makiem czy kutia. Na stole stawia się dodatkowe nakrycie jako znak otwartości i gotowości przyjęcia niespodziewanego gościa.
- Opłatek i życzenia
Wigilijną wieczerzę poprzedza wspólna modlitwa oraz dzielenie się opłatkiem, kiedy to uczestnicy składają sobie życzenia. Ten gest, zakorzeniony w chrześcijańskiej tradycji eucharystycznej, symbolizuje przebaczenie, jedność i wzajemną życzliwość.
- Kolędy i prezenty
Śpiewanie kolęd oraz wręczanie prezentów to nieodłączne elementy Wigilii. Prezenty przynosi zazwyczaj Święty Mikołaj, Aniołek lub Gwiazdor – w zależności od regionu.
- Pasterka
W wielu katolickich domach wieczór kończy się uczestnictwem w Pasterce (Mszy Świętej o północy), upamiętniającej narodziny Jezusa. W czasie jej trwania, figura Dzieciątka Jezus wnoszona jest do żłóbka w szopce przedstawiającej scenę narodzin Syna Bożego, często z figurkami Maryi, Józefa, aniołów, pasterzy oraz zwierząt.
- Kolędnicy
W Polsce kultywowane są różne tradycje kolędnicze. Kolędnicy odwiedzają domy, składając życzenia w zamian za dary. Na Kaszubach wciąż praktykowany jest zwyczaj gwiôzdki, kiedy to grupy młodych mężczyzn w maskach odwiedzają domy, śpiewając kolędy w języku kaszubskim. W Borach Tucholskich kolędują gwiazdory, a w okolicach Kalisza – Wilijarze, czyli kawalerowie w strojach wzorowanych na napoleońskich, którzy kolędując odgrywają żartobliwe scenki, pozostawiają cukierki i przyjmując zapłatę.
- Wigilia w innych wyznaniach
W rodzinach greckokatolickich i prawosławnych Wigilia obchodzona jest 24 grudnia lub 6 stycznia. Stoły obfitują w podobne potrawy, a wieczerza rozpoczyna się modlitwą. W tradycji ewangelickiej Wigilia ma różne formy, ale zawsze uwzględnia Pismo Święte i kolędy jako formę modlitwy.
Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego
Ratyfikowana przez Polskę Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego zobowiązuje państwa-strony do prowadzenia inwentaryzacji tradycji obecnych na ich terytorium. Wpisy na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego pozwalają na dokumentowanie różnorodnych praktyk kulturowych oraz promują utrzymanie ich ciągłości.
Za prowadzenie listy odpowiada Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Wszyscy depozytariusze dziedzictwa niematerialnego – od obrzędów i rzemiosła po tradycje językowe i muzyczne – mogą zgłaszać proponowane zjawiska do wpisu.
