5 stycznia poznaliśmy wyniki plebiscytu Słowo Roku 2021.
W głosowaniu internautów zwyciężył wyraz szczepienie. Podobnie wybrali także językoznawcy, którzy oprócz szczepienia wyróżnili ex aequo słowo granica.
Głosowanie w konkursie trwało do 31 grudnia 2021 roku. Podobnie jak w poprzednich latach, uczestnicy plebiscytu mogli wybierać propozycję z listy kilkudziesięciu słów podanych przez organizatorów lub przesyłać własne pomysły.
Wśród opcji do wyboru były m.in. takie wyrazy, jak: fala (trzecia/czwarta pandemii, także fala uchodźców), lockdown, obostrzenie, reasumpcja (głosowania), spis (powszechny).
Konkurs organizowany jest przez Instytut Języka Polskiego UW oraz Fundację Języka Polskiego. W plebiscycie oddano blisko 3,3 tys. głosów. Niezależnie od głosowania internetowego, wyboru Słowa Roku dokonała także kapituła konkursu.
Wybór internautów
Pierwsze miejsce w głosowaniu internetowym na Słowo Roku zajął wyraz szczepienie. Występował on na liście propozycji wraz ze słowami szczepionka oraz (za/wy)szczepić jako jedno hasło, na które oddano ponad 15% wszystkich głosów.
Na drugim miejscu jest wyrażenie cnota (niewieścia), które zdobyło prawie 13% głosów internautów.
Trzecie miejsce zajął przymiotnik zdalny (praca, nauczanie), na który oddano prawie 11% głosów.
Dwa słowa wyróżnione przez językoznawców
Kapituła językoznawców z Uniwersytetu Warszawskiego oraz innych polskich uczelni wyróżniła w tej edycji plebiscytu dwa słowa: granica oraz, podobnie jak internauci, słowo szczepienie.
Oba wyrazy zajęły pierwsze miejsce ex aequo w głosowaniu językoznawców.
Ogłoszenie wyników plebiscytu odbyło się online 5 styczna 2022 roku. Wyniki przedstawili prof. Marek Łaziński, prof. Magdalena Derwojedowa oraz prof. Katarzyna Kłosińska z Instytut Języka Polskiego UW.
Pozostałe rozważane słowa: cnota (niewieścia), dawka, fala, hybrydowy (nauczanie), inflacja, lockdown (słowo roku 2020 w RPA i Collins Dictionary), ład (polski), uchodźca (Słowo roku 2015 w Polsce, w Czechach, Rosji i Hiszpanii), wariant (wirusa), zdalny (praca, nauczanie).
Tegoroczne słowa
szczepienie – po raz pierwszy pojawiło się w naszych zestawieniach w styczniu 2020 roku, kiedy pisaliśmy o szczepionkach: „Są też już doniesienia ze Światowej Organizacji Zdrowia, że w niedługiej perspektywie może zostać przygotowana szczepionka […]”. Od tej pory pojawia się w naszych zestawieniach nieprzerwanie.
Szczepienie to rzeczownik od czasownika szczepić; także „[r]zeczownik szczepionka pochodzi od czasownika szczepić, notowanego w polszczyźnie od XVI w. najpierw w znaczeniu ogrodniczym, czyli jako czynności polegającej na przeniesieniu gałązki rośliny szlachetnej w tę, którą chcemy uszlachetnić. Jest on spokrewniony z wyrazami szczapa i szczep, również wywodzącymi się od prasłowiańskiego *ščepiti ‘rozłupać’ (Boryś 2006). Znaczenie związane z uodparnianiem organizmu na patogeny wytworzyło się później, jeszcze Słownik „wileński” jako synonim podaje wakcynować ‘zaszczepić ospę sztuczną’ (krowiankę, od łc. vaccinus ‘krowi’). Wyraz ten chyba stosunkowo szybko został zastąpiony przez rodzimy czasownik szczepić i pochodne od niego szczepienie. Oba notuje słownik S.B. Lindego (1807-14) […]. Szczepienie weszło do języka ogólnego, w specjalistycznym została natomiast wakcyna”.
granica – pojawiła się w zestawieniach we wrześniu 2015 roku w związku z sytuacją na południu Europy; w tym roku wyraz ten pojawił się w zestawieniach we wrześniu, gdy rozpoczął się dramat ludzi głodujących, chorujących i umierających w lasach na granicy polsko-białoruskiej. Ten pochodny od wyrazu grań wyraz jest (nieczęstym) zapożyczeniem z polskiego do niemieckiego (die Grenze), a więc polonizmem.
cnota (niewieścia) – a właściwie cnoty pojawiły się w naszym zestawieniu w lipcu, gdy dowiedzieliśmy się, że zadaniem szkoły nie jest nauczanie matematyki, gramatyki czy systematyki roślin, ale ugruntowanie owych cnót u uczennic; jest to stary rzeczownik pochodzący od przymiotnika cny, znanego wszystkim językom słowiańskim, a znaczącego ‘uczciwy, rzetelny, czcigodny’. Jest on spokrewniony z takimi wyrazami jak cześć, zacny i poczesny, ale też niecny, bezecny i czesne. Słownik „wileński” definiuje cnotę niewieścią jako «wstyd niewieści; skromność, niewinność; czystość», pięćdziesiąt lat wcześniej Samuel Bogumił Linde przemawia w tym samym tonie: «[c]nota niewieścia, per excell. wstyd». Bliższy nam, ale także już historyczny Słownik języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego o cnotach niewieścich wspomina wśród innych «dodatnich cech, rys charakteru, przymiotów, zalet».
zdalny – zaczął się pojawiać w zestawieniach wraz z początkiem pandemii i w powszechnym odczuciu wiąże się nie tyle z możliwością uczestnictwa w wydarzeniach, w których inaczej nie moglibyśmy uczestniczyć, ile z kłopotami — z nie dość wydolną siecią, z bliskimi w jednym miejscu, marzącymi, by jak dawniej być przez chwilę z dala, a za to na żywo ze zdalnymi współpracownikami; jeśli coś osłabiło nasz entuzjazm do świata odbieranego za pomocą ekranów, słuchawek i mikrofonów, to być może to doświadczenie.
Komentarze językoznawców do wybranych słów
Szczepienie
„Słowo roku 2021 w różnych językach jest dobrą ilustracją, jak w historii języka nazywamy nowe zjawiska. Kiedy Edward Jenner wykorzystał zarazki krowiej ospy jako ochronę przed ospą prawdziwą (czarną), wykorzystał tez nazwę (virula) vaccina, czyli krowia od łac. vacca „krowa” i tak w nazwie każdej szczepionki w większości języków widzimy krowi pierwiastek. Wakcynacja przyjęła się na krótko i w polszczyźnie, ale ostatecznie wygrała inna metafora – ogrodnicza. Nauczyliśmy się podawać człowiekowi małą dawkę zarazków, żeby chronić go przed chorobą, tak jak od wieków przenosimy pęd jednej rośliny na drugą, żeby uzyskać lepszą zdrowszą odmianę. Oba zabiegi nazywamy po polsku szczepieniem od ogólnosłowiańskiego rdzenia szczep– ‘rozdzielać’. Rzeczownik szczep pierwotnie oznaczał uszlachetnione drzewo, dopiero później przenośnie „plemię”.”
(prof. Marek Łaziński, UW)
Granica
„Granica była już słowem września 2015, w roku, w którym słowem roku został rzeczownik uchodźca. Chodziło wtedy o granice południowej Europy, w roku 2021 chodzi o granicę polsko-białoruską. Słowo granica jeszcze niedawno kojarzone z dowolnym obszarem, z przekraczaniem, zamykaniem i otwieraniem (w pandemii), z paszportem (także covidowym), dziś łączy się z wyrazami kryzys, przekroczyć, nielegalnie, migrant, stan wyjątkowy, zasieki, mur, obrona, prowokacja.”
(prof. Marek Łaziński, UW)
Lockdown
„Lockdown to oczywista pożyczka z angielskiego, wyraz o bardzo negatywnych konotacjach, wywołujący wizję zamknięcia wszystkiego i ustanawiania maksymalnej społecznej izolacji w celu powstrzymania zarazy. Na gruncie polskich doświadczeń z pandemią nie wymyślono dla tego słowa polskiego odpowiednika.”
(prof. Renata Przybylska, UJ)
Hybrydowy
„Przymiotnik hybrydowy ma aktualnie trzy ważne odniesienia, czytelne w następujących kontekstach: hybrydowy tryb pracy, hybrydowa wojna i samochód –hyryda/hybrydowy. Uogólnione dla tych trzech różnych kontekstów znaczenie dałoby się chyba sprowadzić do następującego ‘złożony z elementów zwykle nie występujących razem lub wręcz się wykluczających’. Itak hybrydowy tryb pracy to dziś praca albo tzw. stacjonarna w miejscu zatrudnienia albo praca zdalna przez Internet. Hybrydowy samochód to samochód napędzany zarówno paliwem ciekłym, jak i elektrycznością. Hybrydowa wojna z kolei polega na łączeniu wielu różnych wrogich działań: konfrontacji zbrojnej, blokowania łączności, upowszechniania fałszywych informacji.”
(prof. Renata Przybylska, UJ)
Słowo Roku od 2011 r.:
Głosowanie internautów
2021
SZCZEPIENIE, CNOTA (NIEWIEŚCIA), ZDALNY
2020
KORONAWIRUS, KOBIETA, APOSTAZJA
2019
LGBT, KLIMAT, HULAJNOGA
2018
KONSTYTUCJA, DANE (RODO), NIEPODLEGŁOŚĆ
2017
REZYDENT, SMOG, PUSZCZA
2016
500+ | PROTEST | EDUKACJA
2015
UCHODŹCA
2014
SEPARATYSTA
Głosowanie kapituły
2021
SZCZEPIENIE, GRANICA
2020
KORONAWIRUS, KOBIETY, PANDEMIA
2019
KLIMAT, LGBT, FEMINATYW
2018
KONSTYTUCJA, SZUMIDŁO, SMOG
2017
PUSZCZA, SMOG, KONSTYTUCJA
2016
TRYBUNAŁ
2015
UCHODŹCA
2014
KILOMETRÓWKA
2013
GENDER
2012
PARABANK
2011
PREZYDENCJA
