Opublikowana Biała Księga finansów publicznych przedstawia stan państwowej kasy w grudniu 2023 roku.
Pierwsze działania naprawcze zostały już podjęte, ale skala nieprawidłowości, zaniechań i błędów jest tak duża, że naprawa polskich finansów zajmie co najmniej kilka lat.
- Niejawność i nieprzejrzystość finansów publicznych.
- Wyższe wydatki i niegospodarność.
- Wyższe podatki i wprowadzenie 22 nowych podatków.
- Pogorszenie jakości i upolitycznienie finansowania samorządów.
- Wzrost deficytu i długu – dług publiczny na ścieżce do przekroczenia 60% PKB wg metodologii UE.
Taki stan finansów publicznych wymaga szerokiej debaty publicznej i dokonania stosownych wyborów w zakresie dalszego dysponowania środkami publicznymi. Pierwsze działania naprawcze zostały już podjęte przez rząd m.in. poprzez zwiększenie przejrzystości finansów publicznych.
Biała Księga finansów publicznych obejmuje działania i ich skutki w zakresie polityki fiskalnej w latach 2016-2023.
Niejawność i nieprzejrzystość finansów publicznych
W tym okresie dochodziło do wyprowadzania finansowania poza budżet państwa i ograniczania informacji o stanie finansów państwa. Dodatkowo nie obowiązywały standardy jawności danych publicznych, a plany finansowe jednostek były nieporównywalne i rozproszone.
Wyprowadzanie wydatków z budżetu państwa odbywało się m.in. poprzez tworzenie kolejnych funduszy celowych w Banku Gospodarstwa Krajowego oraz przejmowanie wydatków i funkcji państwa przez Polski Fundusz Rozwoju. W efekcie ok. 80% wydatków było realizowanych poza budżetem, czyli poza parlamentarną i społeczną kontrolą. Wydatki funduszy BGK były ponad 7-krotnie wyższe niż w 2015 r. (ponad 100 mld zł – 3 punkty procentowe PKB), a dodatkowe koszty obsługi długu liczone są w miliardach złotych. Skomplikowane powiązania pomiędzy podmiotami skutkowały gigantycznymi kosztami, czego przykładem jest prowizja dla PFR w kwocie 1,45 mld zł za obsługę tarcz.
Wyższe wydatki
Polityka finansowa w latach 2016-2023 to kosztowna organizacja systemu finansowego, kreacja nowych wydatków sztywnych, czy odstępstwo od konstytucyjnej zasady jednoroczności budżetu (26,6 mld zł). Trwałe podniesienie wydatków skutkowało nadmiernym deficytem i negatywnie wpłynęło na polski dług. Na skutek niestosowania się przez rząd do przepisów prawa utracono około 2,9 mld zł z tytułu kar wobec UE w latach 2022-2023. Z kolei brak środków z Krajowego Planu Odbudowy spowodował pogorszenie postrzegania Polski przez agencje ratingowe i niższy wzrost gospodarczy. Dodatkowo omijano stabilizującą regułę wydatkową m.in. poprzez przekazywanie podmiotom sektora finansów publicznych obligacji zamiast dotacji (66 mld zł) i tworzenie nowych jednostek poza nieprzekraczalnym limitem wydatków (83 mld zł).
Wyższe podatki
Wprowadzono 22 nowe podatki, wzrosły też obciążenia podatkowo-składkowe w relacji do PKB o 2,6 punktu procentowego PKB (ok. 90 mld zł wg PKB z 2023 r.). Liczne zmiany zwiększyły skalę nieprzewidywalności i poziom skomplikowania systemu podatkowego w efekcie czego znacząco obniżyła się pozycja Polski w rankingu konkurencyjności podatkowej. Poprawa ściągalności podatków w przypadku podatku VAT okazała się nieodporna na kryzysy. Szacunki na 2022 i 2023 rok wskazują na istotny wzrost luki VAT.
Pogorszenie jakości finansowania samorządów
Doszło do upolitycznienia finansowania samorządów i braku przewidywalności środków, którymi mogły dysponować w danym roku. Jasno widać odpływ pieniędzy z dużych miast i zachodu Polski, gdzie ówczesna opozycja miała przewagę głosów i napływ środków na tereny z przewagą głosów partii rządzącej.
Wzrost deficytu i długu
Od 2016 r. nastąpiło, na początku nieznaczne, a później skokowe pogorszenie kondycji finansów publicznych w Polsce. Okres dobrej koniunktury trwający do 2019 r. nie został wykorzystany ani do tworzenia buforów w budżecie państwa, ani do wzmocnienia potencjału gospodarki. Polska znalazła się wśród 5 krajów UE o największej nierównowadze finansów publicznych i istnieje duże ryzyko otwarcia unijnej procedury nadmiernego deficytu wobec Polski. Z kolei wysoki dług i koszty jego obsługi spowodowały ryzyko przekroczenia progu 60% PKB przez sektor instytucji rządowych i samorządowych (według metodologii ESA). Wyższe koszty obsługi długu są m.in. konsekwencją zadłużania poza Skarbem Państwa i szacuje się je na ok 8 mld zł (BGK i PFR S.A.). W efekcie, pomimo relatywnie niskiego udziału długu w relacji do PKB na tle pozostałych krajów UE, koszty obsługi polskiego długu są wyższe od średniej unijnej. W 2023 r. Polska zajęła 22. miejsce z 27 pod względem wysokości kosztów obsługi długu publicznego. W porównaniu z innymi krajami nasz dług był jednym z najdroższych w Unii Europejskiej pod względem zapłaconych odsetek.
Wnioski na przyszłość
Konieczne jest przywrócenie przejrzystości finansów publicznych oraz nadanie właściwej rangi planowaniu i sprawozdawczości finansowej jednostek sektora finansów publicznych. Uporządkowania wymagają dochody i wydatki sektora finansów publicznych w kontekście ich celowości, efektywności i skali. Wprowadzić należy odpowiedzialne zarządzanie długiem publicznym, które zahamuje jego wzrost i obniży koszty obsługi m.in. poprzez zmniejszenie skali korzystania z funduszy pozabudżetowych.
Ze względu na skalę wyzwań w finansach publicznych ich naprawa wymaga czasu i będzie przebiegać stopniowo. Biała Księga powinna się przyczynić do szerokiej i uczciwej debaty publicznej, w efekcie której zostanie wypracowany całościowy, wieloletni plan naprawy polskich finansów publicznych.
Poniżej link do dokumentu na stronie MF: https://www.gov.pl/web/finanse/stan-polskich-finansow-publicznych-2016-2023-biala-ksiega2
