Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące wprowadzenia na mocy rozporządzenia MSWiA czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi
12 czerwca 2024 r. ogłoszone zostało rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 12 czerwca 2024 r. w sprawie czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi (Dz. U. poz. 861) . Rzecznik Praw Obywatelskich – nie negując konieczności podejmowania działań, które mają przyczynić się do zwiększenia poziomu bezpieczeństwa – wskazuje na możliwe ryzyko naruszeń praw człowieka i pogłębienia kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej jako efektu wprowadzenia tego uregulowania.
W ocenie Rzecznika, wskazane rozporządzenie MSWiA – wydane na podstawie art. 12a ust. 2 ustawy z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej (Dz. U. z 2024 r. poz. 388), wprowadzające zakaz przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej w okresie 90 dni, począwszy od 13 czerwca br. – może ingerować w podstawowe wolności konstytucyjne, takie jak wolność poruszania się po terytorium RP, wolność wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, wolność zgromadzeń czy wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. W tym kontekście aktualne pozostają wątpliwości Rzecznika co do zgodności art. 12a ustawy o ochronie granicy państwowej z Konstytucją RP, wyrażone w opinii z 22 listopada 2021 r.
Należy przypomnieć, że zgodnie z art. 52 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, a wolności te mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie (art. 52 ust. 3 Konstytucji RP). Wymóg ograniczenia wolności konstytucyjnych w ustawie oznacza przede wszystkim, że wykluczone są w tym zakresie jakiekolwiek uregulowania podustawowe o charakterze samoistnym, a w rozporządzeniu powinny być zamieszczone jedynie przepisy o charakterze technicznym, niemające zasadniczego znaczenia w punktu widzenia wolności lub praw jednostki. Zdaniem Rzecznika pozostawienie ministrowi wydającemu rozporządzenie całkowitej swobody w określaniu aspektów czasowych ograniczenia konstytucyjnej wolności przemieszczania się pozostaje niezgodne z wymogami konstytucyjnymi.
Wprowadzony zakaz będzie również utrudnieniem w udzielaniu cudzoziemcom pomocy humanitarnej, medycznej i prawnej przez organizacje społeczne i wolontariuszy działających przy granicy polsko-białoruskiej. W ostatnich miesiącach Rzecznik Praw Obywatelskich podejmował liczne postępowania wyjaśniające w sprawach cudzoziemców w złym stanie zdrowia, z doświadczeniem przemocy, małoletnich bez opieki i innych osób należących do grup o szczególnych potrzebach, a także interweniował w przypadkach osób, którym uniemożliwiono złożenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej na terytorium RP. Rzecznik wielokrotnie wskazywał na utrudnianie lub uniemożliwianie cudzoziemcom przekraczającym granicę polsko-białoruską realizacji ich podstawowych praw, stąd też ograniczenie możliwości udzielenia im pomocy przez organizacje społeczne i wolontariuszy może mieć wpływ na pogłębienie kryzysu humanitarnego.
Ponadto z czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi nie zostali wyłączeni dziennikarze, co w bezpośredni sposób prowadzi do pozbawienia społeczeństwa prawa do rzetelnej informacji o działaniach władz publicznych na obszarze, który nie jest powszechnie dostępny.
Odnosząc się do możliwości udzielenia przez właściwego miejscowo komendanta placówki Straży Granicznej zezwolenia na przebywanie, na czas określony i na określonych zasadach, na obszarze objętym zakazem (art. 12b ust. 2 ustawy o ochronie granicy państwowej), Rzecznik ponownie podkreśla konieczność wprowadzenia przepisów proceduralnych, umożliwiających sądowi administracyjnemu rozpoznanie sprawy w bardzo krótkim terminie w przypadku odmówienia udzielenia stosownego zezwolenia, co zapewni rzeczywistą i efektywną ochronę konstytucyjnych praw lub wolności skarżących.
Rzecznik Praw Obywatelskich będzie monitorował skutki wprowadzonego zakazu w kontekście gwarancji ochrony praw człowieka i obywatela.
