22 grudnia Komisja Europejska podjęła decyzję o wszczęciu postępowania w sprawie uchybienia przeciwko Polsce ze względu na poważne zastrzeżenia dotyczące polskiego Trybunału Konstytucyjnego i jego niedawnego orzecznictwa.
Trybunał Konstytucyjny w swoich wyrokach z 14 lipca 2021 r. i 7 października 2021 r. uznał postanowienia traktatów UE za niezgodne z Konstytucją RP, wyraźnie kwestionując zasadę pierwszeństwa prawa UE. Polska ma dwa miesiące na udzielenie odpowiedzi na wezwanie do usunięcia uchybienia.
Komisja uważa, że wyroki Trybunału Konstytucyjnego naruszają ogólne zasady autonomii, pierwszeństwa, skuteczności i jednolitego stosowania prawa Unii oraz zasadę wiążącego skutku wyroków Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W szczególności w swoim lipcowym wyroku Trybunał Konstytucyjny zanegował wiążący skutek wszelkich postanowień dotyczących środków tymczasowych wydanych przez Trybunał Sprawiedliwości na podstawie art. 279 TFUE w celu zagwarantowania skutecznej kontroli sądowej przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony na mocy ustawy. W swoim październikowym wyroku Trybunał Konstytucyjny naruszył również swoje obowiązki wynikające z prawa UE, uznając za niezgodną z Konstytucją – a tym samym pozbawioną skuteczności w polskim porządku prawnym – wykładnię art. 19 ust. 1 TUE dokonaną przez Trybunał Sprawiedliwości, zgodnie z którą sądy krajowe mogą dokonywać kontroli legalności procedury powołania sędziego oraz wypowiadać się na temat ewentualnej wadliwości procesu powołania w celu sprawdzenia, czy sędzia lub sąd, w którym ten sędzia orzeka, spełnia wymogi art. 19 ust. 1 TUE.
Ponadto Komisja uważa, że wyroki te naruszają art. 19 ust. 1 TUE, który gwarantuje prawo do skutecznej ochrony sądowej, poddając go nadmiernie zawężającej wykładni. Jednostki uczestniczące w postępowaniach przed polskimi sądami zostały tym samym pozbawione pełnych gwarancji przewidzianych w tym artykule.
Ponadto Komisja ma poważne wątpliwości co do niezawisłości i bezstronności Trybunału Konstytucyjnego i uważa, że nie stanowi on już niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy, jak przewiduje wymóg zawarty w art. 19 ust. 1 TUE. Jak podkreśliła Komisja w swoim uzasadnionym wniosku z 2017 r. zgodnie z art. 7 ust. 1 TUE oraz jak stwierdził Europejski Trybunał Praw Człowieka w swoim wyroku z 7 maja 2021 r., proces powołania trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego w grudniu 2015 r. nastąpił z naruszeniem podstawowych norm stanowiących integralną część ustroju i funkcjonowania systemu kontroli konstytucyjności w Polsce. Waga tego naruszenia wzbudza w przekonaniu jednostek uzasadnione wątpliwości co do niezawisłości i bezstronności sędziów wybranych w ten sposób. Świadczą o tym również inne nieprawidłowości i braki, takie jak wybór Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego, które budzą poważne zastrzeżenia dotyczące bezstronności sędziów Trybunału rozpatrujących poszczególne sprawy. Trybunał Konstytucyjny ma orzekać w kwestiach związanych ze stosowaniem lub wykładnią prawa UE, Komisja uważa jednak, że nie może on już zapewnić skutecznej ochrony sądowej jako niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy, jak przewiduje wymóg zawarty w art. 19 ust. 1 TUE, w dziedzinach objętych prawem Unii.
Kontekst
Praworządność jest jedną z podstawowych wartości Unii Europejskiej. Jest ona zapisana w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej. Jest także niezbędna do ogólnego funkcjonowania UE, np. w odniesieniu do rynku wewnętrznego, współpracy w obszarze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych oraz zapewnienia, aby sędziowie w poszczególnych państwach, którzy są także „sędziami UE”, wypełniali swoje zadania w zakresie stosowania prawa Unii i aby mogli odpowiednio kontaktować się z Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). Komisja Europejska wraz z innymi instytucjami i państwami członkowskimi jest odpowiedzialna na mocy Traktatów za zagwarantowanie praworządności jako podstawowej wartości Unii i za zapewnienie poszanowania prawa, wartości i zasad UE.
20 grudnia 2017 r. Komisja po raz pierwszy uruchomiła procedurę przewidzianą w art. 7 ust. 1 TUE w odniesieniu do Polski. Korzystając z narzędzi, którymi dysponuje jako strażniczka traktatów, Komisja niejednokrotnie odnosiła się też do kwestii praworządności w Polsce w drodze postępowań w sprawie uchybienia na podstawie art. 258 TFUE.
3 kwietnia 2019 r. Komisja wszczęła postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, ponieważ nowy system środków dyscyplinarnych dla sędziów podważa niezawisłość sędziów w Polsce i nie zapewnia koniecznych gwarancji chroniących sędziów przed kontrolą polityczną, jak wymaga tego Trybunał Sprawiedliwości UE. 15 lipca 2021 r. Trybunał Sprawiedliwości orzekł w wyroku w sprawie C-791/19, że system środków dyscyplinarnych dla sędziów w Polsce nie jest zgodny z prawem UE. Trybunał podtrzymał wszystkie argumenty Komisji. Polski system środków dyscyplinarnych podważa niezawisłość sędziów w Polsce i nie zapewnia niezbędnych gwarancji ochrony sędziów przed kontrolą polityczną. W szczególności Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego, której przyznano kompetencje do rozpatrywania spraw dyscyplinarnych dotyczących sędziów, nie można uznać za niezawisły i bezstronny sąd, jak wymaga tego art. 19 ust. 1 TUE.
29 kwietnia 2020 r. Komisja wszczęła postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego w związku z ustawą z dnia 20 grudnia 2019 r. zmieniającą szereg aktów ustawodawczych regulujących funkcjonowanie systemu wymiaru sprawiedliwości w Polsce. 31 marca 2021 r. Komisja podjęła decyzję o skierowaniu do Trybunału Sprawiedliwości sprawy przeciwko Polsce i zwróciła się o zastosowanie środków tymczasowych (C-204/21). 14 lipca 2021 r. Trybunał Sprawiedliwości nałożył na Polskę środki tymczasowe, uwzględniając wniosek Komisji we wszystkich przedmiotowych kwestiach. Trybunał nakazał Polsce w szczególności:
- zawieszenie przepisów, na podstawie których Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego może orzekać w sprawie wniosków o uchylenie immunitetu sędziowskiego, jak również w sprawach dotyczących zatrudnienia, zabezpieczenia społecznego i przechodzenia sędziów Sądu Najwyższego w stan spoczynku,
- zawieszenie skutków już wydanych uchwał Izby Dyscyplinarnej o zniesieniu immunitetu sędziowskiego oraz
- zawieszenie stosowania przepisów uniemożliwiających polskim sędziom bezpośrednie stosowanie przepisów prawa UE służących ochronie niezależności sądów i kierowanie w takich kwestiach pytań w trybie prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości.
Jeżeli chodzi o wyżej wymienione wyroki Trybunału Sprawiedliwości z 14 i 15 lipca 2021 r., Komisja uważa, że Polska nie wprowadziła środków niezbędnych do ich pełnego wdrożenia. W związku z tym w dniu 7 września 2021 r. Komisja przyjęła dwie decyzje.
Po pierwsze, Komisja postanowiła zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości o nałożenie na Polskę kar pieniężnych w celu zapewnienia wykonania postanowienia Trybunału w sprawie środków tymczasowych, które zostało wydane na podst. art. 279 TFUE (postanowienie z 14 lipca 2021 r.). 27 października 2021 r. Trybunał Sprawiedliwości nałożył na Polskę karę w wysokości 1 mln euro dziennie, która będzie obowiązywać, dopóki Polska nie wdroży w pełni środków tymczasowych z 14 lipca 2021 r.
Po drugie, Komisja podjęła również decyzję o skierowaniu do Polski wezwania do usunięcia uchybienia na mocy art. 260 ust. 2 TFUE w związku z niezastosowaniem środków niezbędnych do pełnego wykonania wyroku Trybunału Sprawiedliwości (z 15 lipca 2021 r.), w którym uznano, że polskie przepisy dotyczące systemu środków dyscyplinarnych stosowanych wobec sędziów są niezgodne z prawem UE. Władze polskie udzieliły odpowiedzi pismem z 8 listopada 2021 r. Obecnie odpowiedź ta poddawana jest szczegółowej analizie, aby zadecydować o kolejnych krokach.
