NIK negatywnie oceniła działalność ministra właściwego do spraw gospodarki związaną z realizacją celów i zadań wynikających z przyjętej w 2017 r. przez rząd Polskiej Strategii Kosmicznej (PSK).
Minister nie doprowadził do opracowania i przyjęcia Krajowego Programu Kosmicznego (KPK) oraz kluczowych dla sektora kosmicznego aktów prawnych. Od ponad czterech lat nie wdrożył też narzędzi pozwalających na wsparcie podmiotów sektora kosmicznego. Jego działania w niewielkim stopniu przyczyniały się do wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw i instytucji wykorzystujących techniki satelitarne. Również Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji nie przyczynił się do zwiększenia dostępności usług satelitarnych, a przez to do poprawy obronności i bezpieczeństwa wewnętrznego.
Sektor kosmiczny jest jednym z najbardziej innowacyjnych i zaawansowanych technologicznie obszarów w gospodarce europejskiej i światowej. Produkty i aplikacje powstające z udziałem producentów technologii kosmicznej mają szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach życia, zarówno gospodarczego jak i społecznego, czyli w transporcie, gospodarce przestrzennej, monitorowaniu i zarządzaniu środowiskiem, w rolnictwie, rybołówstwie, obronności, bezpieczeństwie państwa i w zarządzaniu kryzysowym. Technologie kosmiczne dają możliwość obserwacji i przewidywania zjawisk oraz zdarzeń zachodzących na Ziemi. Niestabilność gospodarczo-polityczna oraz kryzys klimatyczny zwiększają zapotrzebowanie na prognozy, w których wykorzystywane są technologie kosmiczne do przewidywania możliwych zagrożeń, skutków zdarzeń kryzysowych. Kluczowym dokumentem określającym cele rozwoju polskiego sektora kosmicznego jest Polska Strategia Kosmiczna (PSK). Weszła ona w życie 18 lutego 2017 r.
Obecna kontrola objęła Ministerstwo Rozwoju i Technologii, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Polską Agencję Kosmiczną i Agencję Rozwoju Przemysłu SA. Podobną kontrolę NIK przeprowadziła już w 2019 r. P/19/021 Rozwój sektora kosmicznego. Wtedy, tak jak dziś, Izba negatywnie oceniła ograniczoną skuteczność działań na rzecz wdrożenia kluczowych zadań wymienionych w Polskiej Strategii Kosmicznej, realizowanych przez ministra właściwego do spraw gospodarki oraz Polską Agencję Kosmiczną. Nie stworzono systemu koordynacji oraz monitorowania stopnia wykonania celu strategicznego, celów szczegółowych i wskaźników realizacji przypisanych do poszczególnych celów. Nie został też opracowany system bieżącego monitorowania wykonania zadań PSK. Minister w sposób przewlekły prowadził prace nad projektem ustawy o działalności kosmicznej. Brak tej ustawy istotnie osłabiał warunki rozwoju polskiego sektora kosmicznego i przyczyniał się do niewypełniania przez Polskę zobowiązań międzynarodowych, wynikających z konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o rejestracji obiektów kosmicznych. Nierealizowanie zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego w ocenie NIK negatywnie wpływało na wizerunek Polski jako kraju, który pretenduje do aktywnego udziału w europejskiej polityce kosmicznej.
Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie natomiast oceniła w 2019 r. skuteczność działań Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministra Cyfryzacji, Agencji Rozwoju Przemysłu SA, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowego Instytutu Badawczego zmierzających do osiągnięcia strategicznych i szczegółowych celów Polskiej Strategii Kosmicznej.
Najważniejsze ustalenia obecnej kontroli
Polska Strategia Kosmiczna zakładała opracowanie dokumentu wykonawczego – Krajowego Programu Kosmicznego (KPK), którego celem miało być zbudowanie systemu optymalnego wsparcia doradczego, finansowego i edukacyjnego dla sektora kosmicznego i instytucji realizujących oraz wspierających polską politykę kosmiczną. Zgodnie z założeniami PSK, Krajowy Program Kosmiczny miał być opracowany do końca 2020 r. Prace nad projektem KPK prowadziła Polska Agencja Kosmiczna (POLSA) do końca października 2020 r. Przygotowany przez nią projekt KPK został przez Radę POLSA 30 października 2020 r. zaopiniowany negatywnie, gdyż nie spełniał wymagań dla tego typu dokumentu.
Minister właściwy do spraw gospodarki niewłaściwie współpracował z POLSA. Istotnym błędem było niewłączenie do prac nad KPK przedstawiciela resortu finansów, gdyż realizacja zadań i celów przewidzianych w KPK wymagała finansowania ze środków budżetowych. Skutkowało to m.in. brakiem zabezpieczenia środków finansowych na realizację KPK. NIK zwraca uwagę, iż brak KPK powoduje dowolność realizacji poszczególnych zadań i nieokreślenie ram współpracy międzyresortowej. Na zasadność utworzenia takiego kompleksowego programu wskazują działania MON, które przygotowało i przyjęło resortową strategię realizacji celów i zadań wynikających z PSK, aby skutecznie zarządzać realizowanymi projektami z sektora kosmicznego. Bez planu operacyjnego MON nie byłoby w stanie efektywnie koordynować realizacji poszczególnych projektów.
Ponadto minister właściwy do spraw gospodarki nie opracował kluczowego dla funkcjonowania sektora kosmicznego, projektu ustawy o działalności kosmicznej, choć prace nad nią trwały od 2013 r. Od ponad czterech lat nie zostało również wydane rozporządzenie do jednego z artykułów ustawy o POLSA. NIK zwraca uwagę, iż POLSA od 2020 r. wielokrotnie zwracała się do Ministerstwa Rozwoju i Technologii (MRiT) wskazując, iż bez rozporządzenia, nie może udzielać wsparcia m.in. dla przemysłu kosmicznego, badań czy użytkowania przestrzeni kosmicznej. Przedstawiane przez MRiT projekty rozporządzenia były, co prawda konsultowane, jednak podejmowane przez ministra do spraw gospodarki działania były nierzetelne i nieskuteczne.
W ocenie NIK, minister do spraw gospodarki w niewystarczającym stopniu wspierał przedsiębiorców sektora kosmicznego. Pomimo wzrostu wysokości składek na programy opcjonalne, istnieje ryzyko nieosiągnięcia do 2030 r. zakładanego poziomu, tj. 150-200% wysokości składki obligatoryjnej. Wsparcie Ministra ograniczało się w zasadzie do przekazania wkładu polskiego do Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) i rekomendacji projektów we współpracy z Zespołem ds. Polityki Kosmicznej.
Według PSK usługa Galileo PRS (jest to jedna z usług, które wchodzą w skład powstającego globalnego systemu nawigacji satelitarnej Galileo) powinna zostać uruchomiona w 2020 r. Strategia przewidywała też, że do 2020 r. Polska powinna mieć wypracowane krajowe zasady dostępu do usługi PRS, zgodnie z wymaganiami unijnymi, uwzględniającymi potrzeby przyszłych użytkowników tej usługi. Zadania te nie zostały zrealizowane. Minister SWiA nie podejmował aktywnych działań w celu usankcjonowania w polskim prawie usługi PRS oraz zespołu CPA działającego w ministerstwie i odpowiadającego za PRS. Brakowało też aktualizacji i uzupełnienia zapisów dokumentu Mapa drogowa i harmonogramu działań przygotowujących do pełnego i kompleksowego świadczenia usług PRS.
Brak monitorowania stopnia realizacji zadań i wdrażania systemu PRS, a także brak reakcji ministra na wzrost znaczenia dostępności usług PRS ze względu na sytuację geopolityczną (wojna Rosji z Ukrainą), świadczy o nierzetelnym jego podejściu do prawidłowego przygotowania i realizacji zadań związanych z wdrażaniem usług PRS. Minister do spraw wewnętrznych nie przyczynił się więc do zwiększenia dostępności usług satelitarnych, a przez to do poprawy obronności i bezpieczeństwa wewnętrznego.
Na pozytywną ocenę zasłużył natomiast Minister Obrony Narodowej. Realizował PSK w zakresie przewidzianym dla MON. Opracowany został Resortowy plan implementacji Polskiej Strategii Kosmicznej, opracowano Koncepcję implementacji domeny operacyjnej przestrzeni kosmicznej w siłach zbrojnych RP. Przyjęte priorytetowe kierunki badań w MON uwzględniały również badania związane z sektorem kosmicznym, zgodnie z PSK.
Do zadań agencji POLSA należało doradzanie w sprawie użytkowania przestrzeni kosmicznej oraz informowanie i promocja użytkowania przestrzeni kosmicznej. Udzielane przez POLSA informacje dotyczące procesu rejestracji obiektów w przestrzeni kosmicznej były nierzetelne. Agencja, udzielając informacji dotyczących procesu rejestracji obiektów kosmicznych, nie miała w ramach organizacji wypracowanego jednorodnego stanowiska. W odstępie niespełna trzech tygodni przygotowane przez różne departamenty POLSA informacje dot. rejestracji obiektów kosmicznych nie były ze sobą spójne. Ponadto zaproponowana przez POLSA procedura postępowania w tej sprawie nie była uprzednio skonsultowana z MRiT, ani z MSZ. POLSA w okresie objętym kontrolą udzieliła porad dwóm podmiotom prowadzącym działalność kosmiczną. W tym okresie POLSA trzykrotnie informowała firmę SatRev SA o tym co trzeba zrobić, aby uzyskać wpis obiektów kosmicznych do bazy Biura ONZ do spraw Przestrzeni Kosmicznej (UNOOSA). Za każdym razem POLSA sugerowała inny model postępowania oraz różnie definiowała swoją rolę w procesie ubiegania się o wpis w bazie UNOOSA. Działania te są m.in. skutkiem braku ustawy o działalności kosmicznej, nad którą prace toczą się od 2013 r.
Agencja Rozwoju Przemysłu SA opracowała i realizowała Kompleksowy program wsparcia sektora technologii kosmicznych w Polsce. Wpisywały się w dwa cele szczegółowe Polskiej Strategii Kosmicznej: Stworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju sektora kosmicznego w Polsce oraz Budowa kadr dla potrzeb polskiego sektora kosmicznego.
