Łącznie z nimi tworzona od 2013 roku lista liczy 103 wpisy dokumentujące żywe tradycje, zwyczaje i umiejętności przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Kwestowanie na Starych Powązkach, Sobótka w Jastarni, krywulki łemkowskie, malarstwo Zalipia i Powiśla Dąbrowskiego, ozdoby świąteczne z opłatka w Dolinie Liwca i tradycje kulturowe Hazów/Chazów to nowe wpisy na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego zostały wpisane:
Tradycja kwestowania na Cmentarzu Stare Powązki w Warszawie jako element obchodów Dnia Wszystkich Świętych oraz Dnia Zadusznego
Zainicjowana w 1975 roku przez Jerzego Waldorffa akcja od początku przyciąga znane postacie z różnych środowisk. Współpraca ze Społecznym Komitetem Opieki nad Starymi Powązkami dla wielu stała się rodzinną tradycją. Jako obywatelska powinność przekazywana jest z pokolenia na pokolenie. W marcu 2024 r. zidentyfikowano ponad 60 żyjących kwestarzy, którzy w wydarzeniu brali udział co najmniej 25 razy. Wszystkie osoby, które kiedykolwiek kwestowali, to ok. 800 osób.
Kwesta odbywa się na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie – jednej z najstarszych i rozpoznawalnych nekropolii w Polsce, która powstała na terenie ofiarowanym przez rodzinę Szymanowskich jako odpowiedź na zamykanie tradycyjnych miejsc pochówku wewnątrz miast, na terenach przykościelnych czy przyszpitalnych. Od XIX wieku stała się miejscem spoczynku warszawskich elit, w tym: artystów, pisarzy, wojskowych i polityków. W okresie zaborów pełniła rolę Narodowego Panteonu.
Tradycja wykonywania ozdób świątecznych z opłatka w Dolinie Liwca
Zwyczaj tworzenia ozdób z opłatków sięga połowy XVIII wieku. W kulturze ludowej wierzono, że opłatki chronią dom przed ogniem i piorunami. Tworzono z nich przestrzenne wycinanki, którymi zdobiono podłaźniki, belki stropowe czy „święte kąty”.
Po II wojnie światowej tradycja robienia ozdób bożonarodzeniowych z opłatka powoli zanikała. Dzięki zaangażowaniu Małgorzaty Pepłowskiej do dziś jest żywa w Dolinie Liwca. Jedyna czynna depozytariuszka w regionie umiejętności nabyła dzięki przekazowi międzypokoleniowemu – od babci, mamy oraz mistrzyni Czesławy Rowickiej. Wykonuje nie tylko tradycyjne światy, rozetki czy gwiazdy, ale również szopki i sceny bożonarodzeniowe w formie kartek świątecznych.
Sobótka w Jastarni
Współczesna Sobótka w Jastarni to widowisko łączące stare i nowe rytuały, głównie z lat 80. i 90. XX wieku. Obchodzi się ją 23 czerwca, w wigilię św. Jana Chrzciciela.
Dawniej przygotowanie sobótkowej ceremonii było obowiązkiem młodych mężczyzn z rocznika poborowego. Obecnie przygotowują ją 19-latkowie niezależnie od płci. Chłopcy, jak i dziewczęta, przejmują zadanie od starszego rocznika. Przygotowania trwają rok i obejmują wybór lidera, przydzielenie ról oraz planowanie rozwiązań technicznych i strojów.
Sobótka w Jastarni rozpoczyna się o godz. 20.00. Mieszkańcy i turyści zbierają się na placu przy skrzyżowaniu ulic Mickiewicza i Bałtyckiej, by w korowodzie przejść przez udekorowane ulice. Korowód prowadzi „Rybacka Orkiestra Dęta” z Jastarni, za którą jedzie wóz z drągiem i beczką. Nad Zatoką, na Placu Sobótkowym, uczestnicy ustawiają drąg z beczką i strzelają rakietnicami, próbując wzniecić ogień, który ma przypominać światło latarni morskiej. Bohaterem wieczoru zostaje ten, komu się to uda.
Wykonywanie krywulek łemkowskich według tradycji z Komańczy i okolic
Krywulka to rodzaj szerokiego ozdobnego naszyjnika, plecionego z małych szklanych koralików. W dawnej kulturze łemkowskiej z okolic Komańczy krywulka była oznaką statusu społecznego i majątkowego noszącej ją kobiety. Na szerokie i duże krywulki stać było tylko bogate Łemkinie.
Typowa komanecka krywulka ma szerokość od 15 do 20 cm. Wyróżnia ją ściśle określona budowa. Składa się z trzech części (pasów): wąskiej stójki (zwanej krajką), która ściśle okala szyję, szerokiego pasu poniżej stójki – połotenca oraz dolnego brzegu – gondoczki. Do wykonania szerokiej krywulki trzeba zużyć od 20 do 25 tys. małych szklanych koralików.
Ornamentyka i kolorystyka krywulek nawiązuje do motywów znanych z haftu łemkowskiego, zwłaszcza tego z dawnych koszul kobiecych. W strukturze i kompozycji krywulki zawarta jest symbolika solarna, dzięki czemu są one traktowane jako rodzaj amuletu.
Tradycyjne malarstwo Zalipia i Powiśla Dąbrowskiego
Początki tradycji zdobniczych w regionie sięgają końca XIX wieku i są związane z archaicznym stylem dekoracji przy użyciu „pack” (plam wapna) na suficie i piecu w „czarnej izbie” (kuchni). Kobiety malowały osmolone dymem miejsca jasnymi plamami wapna, uderzając pędzlem zwanym „prośnianką” (ze słomy prosa), tworząc geometryczne, koliste wzory w pasowych układach. Z czasem wzory te przekształciły się w motywy roślinne, często przedstawiające koliste, sercowate lub gwiaździste kwiaty z długą łodygą, a niekiedy także motywy zoomorficzne (ptaki).
Zalipiańskie malarstwo zaczęło przygasać w czasie okupacji. Jego odrodzenie nastąpiło na przełomie lat 40. i 50. XX wieku. Malarki, wcześniej tworzące jedynie wewnętrzne dekoracje, zaczęły ozdabiać elewacje domów: przestrzenie wokół okien, drzwi oraz ściany szczytowe. Z czasem malowankami zaczęto pokrywać również budynki gospodarcze, takie jak: stajnie, stodoły, szopy, a nawet piwnice, studnie, psie budy, kurniki, gołębniki i drzewa. W latach 60. i 70. XX wieku zdobnictwo przeżywało rozkwit, co doprowadziło do powstania terminu „malowanki zalipiańskie”.
Tradycje kulturowe Hazów/Chazów
Hazy/Chazy to mikroregion w południowo-zachodniej Wielkopolsce, gdzie osadnicy z północnego Śląska, dzięki izolacji spowodowanej powodziami, wykształcili odrębną tożsamość i specjalizację w melioracji, rybołówstwie oraz produkcji węgla drzewnego.
Kultura Hazów/Chazów cechuje się unikalną gwarą z mazurzeniem oraz tradycją muzyczną, w której dominują kapele ludowe grające na dudach i skrzypcach. Najbardziej charakterystyczny hazacki/chazacki zwyczaj roku obrzędowego to „Palenie żuru”, czyli rytuał żegnania Wielkiego Postu. Podobnie praktykowany jest tzw. „pochód smolorzy”, nawiązujący do zwyczaju dawnych leśników, zajmujących się wyrębem drzew i wyrobem dziegciu.
Hazacy/Chazacy znani są także z rękodzieła artystycznego, zwłaszcza białego haftu, który zdobi ich tradycyjne stroje. Charakterystyczny jest również tamtejszy krajobraz kulturowy, niezwykle bogaty w kapliczki pasyjne, będące zabytkami ludowej architektury sakralnej. W Hazach/Chazach centralnych występuje też specyficzna cecha budownictwa. Budynki z małymi okienkami w ścianach szczytowych postawione są szczytami do drogi. Taki układ miał chronić je przed wylewami rzek.
