Przyjęte w polskim systemie edukacji warunki prawne, organizacyjne i finansowe w celu kształcenia dzieci cudzoziemców, w tym także uczniów z Ukrainy, pozwalały w szkołach skontrolowanych przez NIK na zaspokojenie potrzeb edukacyjnych, wychowawczych i opiekuńczych tych osób.
Izba zwraca jednak uwagę na to, że w efekcie rozporządzenia wydanego przez Ministra Edukacji i Nauki (MEiN) po wybuchu wojny za naszą wschodnią granicą, w MEiN nie gromadzono danych dotyczących uczniów, którzy przybyli do Polski po 24 lutego 2022 r. i uczyli się zdalnie w ukraińskich szkołach. Jak ustaliła NIK, mimo że już w ubiegłym roku do resortu docierały petycje i doniesienia medialne na temat tego problemu, minister nie zmienił przepisów. Skutek jest taki, że nie wiadomo ile dzieci z Ukrainy, które podlegają obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki nie jest objętych ani polskim, ani ukraińskim systemem kształcenia.
Zgodnie z rozporządzeniem ministra, opiekunowie dzieci z Ukrainy, które uczą się na odległość powinni to zgłosić w odpowiedniej gminie. Nie wszyscy jednak dopełniają nałożonego obowiązku, z kolei nie ma przepisów, które pozwoliłyby lokalnym władzom ten obowiązek wyegzekwować. Z pytaniem o liczbę takich uczniów w latach szkolnych 2021/2022-2022/2023 NIK zwróciła się do 16 samorządów, które prowadziły objęte kontrolą placówki. Informacje przekazało Izbie 13 gmin, na terenie których z systemu kształcenia zdalnego korzystało w sumie 3 216 uczniów. Trzy gminy nie gromadziły takich danych.
Tymczasem brak informacji oznacza brak wiedzy na temat tego, ile dzieci z Ukrainy przebywających w Polsce w ogóle przestało się uczyć. W związku z tym NIK zwróciła się do Ministra Edukacji i Nauki z wnioskiem o ustalenie liczby dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, przybyłych do Polski z terytorium Ukrainy po 24 lutego 2022 r., którzy powinni zostać objęci obowiązkiem szkolnym lub obowiązkiem nauki, a następnie o wprowadzenie mechanizmu, który pozwoli na monitorowanie tego, czy te obowiązki są rzeczywiście realizowane.
O wypracowanie takiego mechanizmu w stosunku do „liczby uczniów i uczennic z doświadczeniem uchodźczym” apelowała już w ubiegłym roku Amnesty International inicjując petycję skierowaną do MEiN. Z kolei Rzecznik Praw Obywatelskich przestrzegał, że brak reakcji polskich władz w sytuacji, gdy prawo dziecka do edukacji nie jest realizowane, może stanowić naruszenie zobowiązań wynikających m.in. z międzynarodowej Konwencji o prawach dziecka.
NIK zwraca także uwagę na to, że do 2 czerwca 2023 r. kuratorzy oświaty nie zakończyli kontroli zaplanowanej przez ministra edukacji na rok szkolny 2022/2023, a dotyczącej m.in. przyjmowania w szkołach cudzoziemców i wspomagania ich w nauce. Zdaniem Izby, kontrola powinna zostać przeprowadzona już na początku roku szkolnego, a uzyskane wyniki powinny posłużyć do oceny obowiązujących rozwiązań organizacyjnych, a szczególnie skuteczności tych, którymi objęto wyłącznie uczniów z Ukrainy. Umożliwiłoby to wypracowanie konkretnych rozwiązań, które poprawiłyby sytuację takich osób w polskich szkołach.
NIK objęła kontrolą Ministerstwo Edukacji i Nauki oraz 28 publicznych szkół (14 podstawowych i 14 ponadpodstawowych) prowadzonych przez samorządy w siedmiu województwach – dolnośląskim, małopolskim, mazowieckim, podkarpackim podlaskim, pomorskim i śląskim. Okres objęty kontrolą to lata 2020-2023 (do lipca). W badaniu ankietowym NIK wzięło udział około tysiąca nauczycieli.
Lawinowy wzrost liczby uczniów z Ukrainy w polskich szkołach
Według danych Systemu Informacji Oświatowej (SIO) podawanych na 30 września każdego roku, w ciągu dwóch lat szkolnych liczba uczniów cudzoziemców podlegających obowiązkowi szkolnemu lub nauki i uczących się w polskich placówkach wzrosła niemal pięciokrotnie. Do publicznych i niepublicznych szkół uczęszczało:
- w roku szkolnym 2020/2021 – 48 449 dzieci cudzoziemców,
- w roku szkolnym 2021/2022 – 66 877 dzieci cudzoziemców,
- w roku szkolnym 2022/2023 – 222 523 dzieci cudzoziemców.
Większość z nich była uczniami szkół ponadpodstawowych:
- w roku szkolnym 2020/2021 – ok. 66% (ponadpodstawowych ok. 34%, szkół artystycznych – 0,3%),
- w roku szkolnym 2021/2022 – ok. 68% (ponadpodstawowych 31,5%, artystycznych 0,3% cudzoziemców),
- w roku szkolnym 2022/2023 – ok. 79% (ponadpodstawowych 20,5%, szkół artystycznych 0,2% cudzoziemców).
Najliczniejszą grupę wśród uczniów cudzoziemców stanowili obywatele Ukrainy, także przed wybuchem wojny w tym kraju:
- w roku szkolnym 2020/2021 r. – 74,8%,
- w roku szkolnym 2021/2022 r. – 73,5%,
- w roku szkolnym 2022/2023 r. – 88,3%.
Kolejne, jednak dużo mniej liczne grupy stanowili w poszczególnych latach uczniowie pochodzący z: Białorusi (od 5% do 8%), Rosji (od 1% do 3%), Wietnamu (od 0,4% do 2%) oraz Bułgarii (od 0,3% do 1%).
Informacje gromadzone przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w SIO („Ukraina pobyt legalny”), wykazały, że w roku szkolnym 2022/2023, w polskich szkołach uczyło się:
- wg danych z 24 czerwca 2022 r. – 131 584 uczniów z Ukrainy,
- wg danych z 30 września 2022 r. – 147 537 (wzrost o 12,1%),
- wg danych z 31 marca 2023 r. – 134 442 (spadek o 8,9%).
W porównaniu z poprzednim rokiem, w roku szkolnym 2022/2023 wzrosła również liczba szkół kształcących dzieci cudzoziemców – o ok. 5,2 tys. czyli o ponad 61%.
Coraz większe potrzeby generowały wzrost środków przeznaczonych na edukację takich uczniów. W okresie objętym kontrolą NIK, w ramach subwencji oświatowej wydatki na ten cel rosły o około 30% rocznie i wyniosły w sumie ponad 2,2 mld zł.
W ramach tej subwencji o prawie 270% wzrosły środki na funkcjonowanie oddziałów przygotowawczych dla uczniów, którzy nie znają w wystarczającym stopniu języka polskiego lub mają problemy adaptacyjne, związane ze zmianą środowiska edukacyjnego.
W okresie od stycznia 2022 r. do końca marca 2023 r. na kształcenie dzieci z Ukrainy ministerstwo przekazało samorządom także niemal 2,6 mld zł ze specjalnego Funduszu Pomocy. W 2022 r. najwięcej w lipcu – ok. 245,6 mln zł dla niemal 184 tys. uczniów, a najmniej w kwietniu – ok. 63 mln zł dla ok. 62 tys. osób.
Dodatkowo na kształcenie w Polsce uczniów z Ukrainy przeznaczono środki z Europejskiego Funduszu Spójności w ramach Programu „Wiedza Edukacja Rozwój” – w okresie objętym kontrola NIK – w sumie 462 tys. zł.
W latach 2020-2022 nastąpił również wzrost wydatków przeznaczonych na dodatkową bezpłatną naukę języka polskiego dla dzieci cudzoziemców – o ponad 76%.
Jak radziły sobie skontrolowane szkoły?
W związku z napływem do Polski fali uchodźców, sejm przyjął ustawę o pomocy obywatelom Ukrainy uciekającym przed wojną. Zawarto w niej zapisy dotyczące m.in. kształcenia, wychowania i opieki nad ich dziećmi, a także wsparcia samorządów w realizacji związanych z tym dodatkowych zadań oświatowych. Na tej podstawie 21 marca 2022 r. Minister Edukacji i Nauki wydał specjalne rozporządzenie szczegółowo regulujące te kwestie.
MEiN nie dysponowało wówczas danymi dotyczącymi potencjalnej liczby dzieci z Ukrainy, które mogłyby zostać włączone do polskiego systemu oświaty, jednak za najwłaściwsze uznano kierowanie ich do oddziałów przygotowawczych. Z tego powodu Minister Edukacji i Nauki zmienił przepisy zwiększając maksymalną liczbę uczniów w oddziałach przygotowawczych z 15 do 25, a liczbę godzin przeznaczonych tam na naukę języka polskiego z 3 do 6 tygodniowo. Umożliwił także zwiększenie liczebności oddziałów przedszkolnych i szkolnych, grup wychowawczych oraz podopiecznych świetlic szkolnych.
Jak pokazała kontrola przeprowadzona przez NIK w 28 szkołach liczba oddziałów przygotowawczych utworzonych w roku szkolnym 2022/2023 wzrosła tam w porównaniu z rokiem 2020/2021 aż sześciokrotnie, a liczba cudzoziemców w tych oddziałach dziesięciokrotnie. Najliczniejszą grupę stanowili uczniowie pochodzący z Ukrainy, było ich 75,5%.
Przed wybuchem wojny w Ukrainie, w skontrolowanych placówkach zorganizowano tylko dwa oddziały przygotowawcze, po 24 lutego 2022 r. utworzyła je połowa pozostałych szkół (13). W każdym z tych oddziałów uczniów wspierał nauczyciel wspomagający lub asystent kulturowy posługujący się ich językiem. Przeciętna liczba cudzoziemców w jednym oddziale przygotowawczym w roku szkolnym 2022/2023 wyniosła ok. 16 uczniów.
Mimo to, we wszystkich skontrolowanych szkołach zdecydowana większość dzieci cudzoziemców uczyła się w oddziałach ogólnodostępnych – ponad 83%. Do utworzenia dla nich zalecanych przez MEiN oddziałów przygotowawczych doszło w tych placówkach, w których, zgodnie z przepisami, udało się zgromadzić 15 uczniów potrzebujących takich zajęć.
W okresie objętym kontrolą NIK systematycznie przybywało także dzieci cudzoziemców korzystających z dodatkowych, bezpłatnych zajęć z języka polskiego. W roku szkolnym 2022/2023 liczba takich uczniów wzrosła do 1 034, czyli o ponad 99% w stosunku do poprzedniego roku szkolnego. Zajęcia prowadzone były w 27 szkołach. Nieprawidłowości dotyczące organizacji lub realizacji tych zajęć, w tym głównie ich liczby, kontrolerzy NIK stwierdzili w 12 placówkach.
Kontrola pokazała, że we wszystkich skontrolowanych szkołach zorganizowano odpowiednie warunki do realizacji zadań edukacyjnych, wychowawczych i opiekuńczych wobec uczniów cudzoziemców.
Zdaniem NIK jednak nie wszystkie szkoły prawidłowo przyjmowały dzieci cudzoziemców. W 10 skontrolowanych placówkach stwierdzono, m.in.:
- niepowołanie zespołu kwalifikującego uczniów do oddziału przygotowawczego lub powołanie zespołu w niewłaściwym składzie (w sześciu szkołach);
- nieprzeprowadzanie lub niedokumentowanie rozmów kwalifikacyjnych z uczniami (w czterech szkołach);
- nierzetelne prowadzenie dokumentacji nowoprzyjętych uczniów lub przyjęcie uczniów z naruszeniem procedury obowiązującej w szkole (w dwóch szkołach).
Negatywnie Izba ocenia działania dwóch szkół, w których po przyjęciu w roku szkolnym 2021/2022 i 2022/2023 cudzoziemców nie dokonano w porozumieniu z radą pedagogiczną i radą rodziców modyfikacji szkolnych programów wychowawczo-profilaktycznych.
Izba przeprowadziła także badania ankietowe, którymi objęła około 1000 nauczycieli skontrolowanych szkół w siedmiu województwach. Wszyscy biorący w nim udział nauczyciele języka polskiego, matematyki, historii, geografii i biologii (221 osób) zadeklarowali, że przeprowadzali diagnozę wstępną poziomu wiedzy i umiejętności uczniów cudzoziemców rozpoczynających naukę. Z tego ponad połowa w przypadku każdego ucznia, 23% „gdy uznam, że jest taka potrzeba”, 20% „tylko na początku roku szkolnego lub etapu edukacyjnego”.
Zdecydowana większość nauczycieli (84%) zadeklarowała, że po przeprowadzonej diagnozie samodzielnie dostosowała przyjęty program nauczania do potrzeb uczniów cudzoziemców. 41% nauczycieli biorących udział w ankiecie poprzez metody, formy pracy z uczniem lub organizację nauczania, 33% poprzez sposób oceniania, a 26% poprzez prezentowane treści edukacyjne.
W żadnej szkole nie wprowadzono specjalnych zasad oceniania dzieci cudzoziemców, wychodząc z założenia, że zasady te, dla wszystkich uczniów, bez wyjątków, uregulowano w statutach szkół. W połowie z 18 skontrolowanych szkół, w których po 24 lutego 2022 r. utworzono oddziały przygotowawcze, przyjęto łącznie 349 uczniów z Ukrainy – 321 z nich (92%) zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji i Nauki nie zostało sklasyfikowanych i otrzymało zaświadczenia o uczęszczaniu do oddziału przygotowawczego. Natomiast 28 uczniów z Ukrainy (z pięciu szkół) na podstawie decyzji rady pedagogicznej zostało poddanych klasyfikacji rocznej w roku szkolnym 2021/2022 i otrzymało promocję do kolejnej klasy.
We wszystkich 28 szkołach wobec uczniów cudzoziemców wychowawcy klas/pedagodzy lub psychologowie przeprowadzali rozpoznanie indywidualne możliwości psychofizycznych i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w szkole, a w razie konieczności taką pomoc zorganizowano.
62% spośród 510 nauczycieli wychowawców biorących udział w badaniu NIK zadeklarowało, że wszyscy ich podopieczni byli objęci pomocą psychologiczno-pedagogiczną.
Czy uczniowie cudzoziemcy uczęszczający do oddziału, którego jest Pani/Pan wychowawcą są w szkole objęci pomocą psychologiczno-pedagogiczną?
Najczęstszymi formami pomocy psychologiczno-pedagogicznej były porady i konsultacje (28%), zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze (17%), warsztaty (10%), zajęcia rozwijające uzdolnienia (9%), zajęcia specjalistyczne (9%) oraz zajęcia rozwijające umiejętności uczenia się (8%).
Z kontroli wynika także, że w 18 z 28 szkół wprowadzono wewnętrzne procedury/programy włączania uczniów cudzoziemców do funkcjonowania w społeczności szkolnej. W przypadku niemal połowy z tych placówek (ok.42%) doszło do tego po wybuchu wojny w Ukrainie.
Z opinii dyrektorów niemal wszystkich skontrolowanych szkół wynika, że zwiększona liczba cudzoziemców w szkole po przyjęciu uczniów z Ukrainy nie wpłynęła negatywnie na realizowane w szkole procesy dydaktyczne lub wychowawcze. Tylko w jednej skontrolowanej szkole, zdaniem jej dyrektora, nowi uczniowie mieli trudności z dostosowaniem się do panujących w placówce zasad, norm i regulaminów, pomimo wsparcia ze strony grona pedagogicznego, specjalistów i wychowawców klas. Wzrosła liczba interwencji, rozmów prowadzonych przez pedagoga, wychowawców z uczniami i rodzicami. Wynikało to w głównej mierze z bariery językowej oraz kulturowej. Trudności te rozwiązywane były na bieżąco przy współpracy nauczyciela-tłumacza języka ukraińskiego. W przypadku, gdy zauważono potrzebę przeprowadzenia dogłębnej diagnozy zachowania, uczniowie po wcześniejszej konsultacji z rodzicami kierowani byli przez szkołę np. do poradni psychologicznej.
NIK zwraca uwagę także na problem dotyczący szkoleń nauczycieli pracujących z dziećmi cudzoziemców. Kontrola pokazała, że zaledwie 1/3 skontrolowanych szkół (10 z 28) finansowała związane z nimi wydatki. W latach 2020-2022 wzrosły one z ok. 17 tys. zł do ponad 50 tys. zł i wyniosły w sumie ok. 80 tys. zł. W 2023 r. tylko w I kwartale aż 45,6 tys. zł.
Z badań ankietowych przeprowadzonych przez NIK wśród 981 nauczycieli przedmiotów ogólnokształcących oraz pedagogów i psychologów pracujących z uczniami cudzoziemcami wynika, że w roku szkolnym 2021/2022 lub 2022/2023 niemal 73% z nich uczestniczyło w doskonaleniu zawodowym związanym z edukacją (wychowaniem, opieką) dzieci cudzoziemców zorganizowanym przez szkołę. We wszystkich skontrolowanych przez NIK placówkach opierało się ono jednak głównie na organizowaniu szkoleniowych posiedzeń rad pedagogicznych.
Prawie połowa nauczycieli (48%) biorących udział w badaniu ankietowym NIK zadeklarowała, że w latach szkolnych 2021/2022-2022/2023 wzięła udział w doskonaleniu zawodowym związanym z edukacją uczniów cudzoziemców z własnej inicjatywy i na własny koszt. Główni były to szkolenia on-line (53% odpowiedzi), konferencje przedmiotowo-metodyczne i warsztaty (stacjonarne) praktyczne (po 13%), zajęcia otwarte (7%) oraz kursy kwalifikacyjne i studia podyplomowe.
Wnioski
Do Ministra Edukacji i Nauki:
- o podjęcie działań w celu ustalenia liczby dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, przybyłych do Polski z terytorium Ukrainy po 24 lutego 2022 r., która powinna zostać objęta obowiązkiem szkolnym i obowiązkiem nauki, a następnie wprowadzenie mechanizmu, który pozwoli na monitorowanie realizacji tego obowiązku.
Do dyrektorów szkół:
- o wprowadzenie mechanizmów zapewniających prawidłowe przyjmowanie uczniów cudzoziemców do szkoły,
- o podjęcie działań w celu umożliwienia uczniom cudzoziemcom uczestnictwa w zajęciach dodatkowych z języka polskiego w wymaganym wymiarze,
- o rzetelne informowanie organów prowadzących o zmianach w organizacji pracy szkoły w sytuacji przyjmowania cudzoziemców,
- o uwzględnianie w planach nadzoru pedagogicznego zagadnień dotyczących kształcenia cudzoziemców.
(NIK)
