Otyłość jest jedną z chorób cywilizacyjnych XXI wieku, cierpią na nią ludzie niezależnie od wieku i płci.
Światowa Organizacja Zdrowia donosi o epidemii – na świecie co roku z powodów powiązanych z otyłością i nadwagą umiera kilka milionów. Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia i Głównego Urzędu Statystycznego, co drugi dorosły w Polsce (powyżej 15+) ma kilka kilogramów za dużo. Trzech na pięciu ma nadwagę, a jeden na czterech jest otyły. W ciągu ostatnich lat odsetek dorosłych cierpiących na otyłość w Polsce systematycznie rośnie. Niestety, prognozy nie są optymistyczne. W 2025 roku otyłych będzie już 26% kobiet i 30% mężczyzn.
Otyłość to choroba przewlekła charakteryzująca się nadmiernym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w organizmie. Uwarunkowana jest m.in. czynnikami metabolicznymi, neuroendokrynnymi, psychologicznymi, środowiskowymi i genetycznymi. Jest to najczęściej występująca choroba metaboliczna, powodująca m.in. nadciśnienie tętnicze, cukrzycę typu 2 i wiele innych schorzeń. Przyczynia się również do pogorszenia jakości i skrócenia czasu życia.
Nadwagę i otyłość definiuje się jako nieprawidłowe lub nadmierne gromadzenie się tkanki tłuszczowej, które stwarza ryzyko dla zdrowia. Wskaźnik masy ciała (BMI) powyżej 25 uważa się za nadwagę, a powyżej 30 za otyłość. Wyniki Badania Stanu Zdrowia i Czynników Ryzyka przeprowadzonego przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny w sierpniu 2022 r. wskazują, że zbyt wysoką masą ciała (indeks BMI ≥ 25) miało 52,0% Polaków w wieku 20 lat lub więcej, zaś 13,6% cierpiało na otyłość (BMI ≥ 30). Problem ten znacznie częściej dotyczył mężczyzn niż kobiet, odsetki osób obu płci o zbyt wysokiej masie ciała wynosiły odpowiednio 62,1% i 42,6%, a tych z otyłością 15,7% i 11,7%. W stosunku do okresu przed pandemią COVID-19 sytuacja uległa pogorszeniu – rozpowszechnienie nadwagi, a zwłaszcza otyłości zwiększyło się.
Redukcja masy ciała i zmiana nawyków żywieniowych oraz stylu życia to najprostsze metody walki z otyłością. Obniżenie ryzyka nadwagi i otyłości polega na ograniczeniu liczby kalorii spożywanych z tłuszczów i cukrów, zwiększeniu dziennego spożycia owoców, warzyw, roślin strączkowych, produktów pełnoziarnistych i orzechów oraz regularnej aktywności fizycznej (60 minut dziennie dla dzieci i 150 minut tygodniowo dla dorosłych).
Nadwaga i otyłość są głównymi czynnikami ryzyka wielu chorób przewlekłych, w tym chorób układu krążenia, takich jak choroby serca i udar. Nadwaga może również prowadzić do cukrzycy i związanych z nią schorzeń, w tym ślepoty, amputacji kończyn i konieczności dializ. Nadmierna waga może prowadzić do chorób układu mięśniowo-szkieletowego, w tym choroby zwyrodnieniowej stawów. Otyłość jest również powiązana z niektórymi nowotworami, w tym nowotworem endometrium, piersi, jajnika, prostaty, wątroby, pęcherzyka żółciowego, nerek i jelita grubego.
Najprostszą metodą oceny nadwagi jest tzw. wskaźnik BMI (Body Mass Index)- to stosunek masy ciała do wzrostu podniesionego do kwadratu.
Istnieją następujące zakresy BMI:
- Norma (20 – 24,9)
- Nadwaga (25 – 29,9)
- Otyłość I stopnia (30 – 34,9)
- Otyłość II stopnia (35 – 39,9)
- Otyłość III stopnia (> 40)
Chociaż przyczyny i mechanizmy otyłości są złożone, to w praktyce najczęściej zalecane jest stosowanie prawidłowego odżywiania z jednoczesnym zwiększeniem wydatku energetycznego „Jedz mniej. Ruszaj się więcej”
Wybrane zalecenia dotyczące prawidłowego odżywiania, które mogą wspomóc walkę z otyłością:
- Spożywaj posiłki regularnie. Unikaj przejadania się i nie podjadaj między wyznaczonymi posiłkami. Nie pomijaj śniadań. Kolację zjedz 2-3 godziny przed snem.
- Jedz powoli, w spokojnej atmosferze pozwalającej na dokładne przeżuwanie każdego kęsa – odczucie sytości może pojawić się dopiero po pewnym czasie od zakończenia jedzenia.
- Komponuj posiłki na wzór Talerza Zdrowego Żywienia – ½ talerza powinny stanowić warzywa i owoce, z przewagą warzyw (400 g to np.: ½ średniej papryki, 1 szklanka różyczek brokułu, garść fasolki szparagowej i 1 średnie jabłko). Warzywa i owoce są źródłem błonnika pokarmowego, który zapewnia uczucie sytości na dłużej. Dostarczają także witamin oraz składników o działaniu przeciwzapalnym.
- Pamiętaj, że głównym źródłem węglowodanów powinny być pełnoziarniste produkty zbożowe bogate w błonnik pokarmowy. Wspomaga on m.in.: perystaltykę jelit, zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia oraz niektórych nowotworów. Spożywanie odpowiedniej ilości błonnika pokarmowego zwiększa uczucie sytości po posiłku i sprzyja redukcji masy ciała.
- Zwróć uwagę na spożycie niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 (tzw. „dobre” tłuszcze). Spożywaj 2 porcje ryb tygodniowo, w tym przynajmniej raz rybę tłustą. Najlepszym sposobem na przyrządzenie ryby jest pieczenie i gotowanie w wodzie lub na parze. Dodatkowo wybieraj tłuszcze roślinne – oliwę z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany. Dodawaj je na zimno do surówek lub innych potraw. Źródłem dobrych tłuszczów są także orzechy, pestki, nasiona oraz awokado.
Nieodłącznym sposobem walki z otyłością jest – aktywność fizyczna, którą prowadzona w dogodnych, różnych formach prowadzi do spalanie kalorii.
Dramatyczny wzrost otyłości obserwuje się także u dzieci i młodzieży.
Co powoduje otyłość i nadwagę?
Podstawową przyczyną otyłości i nadwagi jest brak równowagi energetycznej między spożytymi a spalonymi kaloriami. Spowodowane jest to:
- zwiększonym spożyciem wysokokalorycznej żywności bogatej w tłuszcz i cukry;
- brakiem aktywności fizycznej ze względu na coraz bardziej siedzący charakter wielu form pracy, zmieniające się środki transportu i postępującą urbanizację.
Zmiany we wzorcach odżywiania i aktywności fizycznej są często wynikiem zmian środowiskowych i społecznych w sektorach takich jak zdrowie, rolnictwo, transport, urbanistyka, środowisko, przetwórstwo żywności, dystrybucja, marketing i edukacja.
Jakie są typowe konsekwencje zdrowotne nadwagi i otyłości?
Istnieje nierozerwalny związek pomiędzy poprawą żywienia i jakości zdrowotnej żywności a stanem zdrowia populacji. Wskazuje się, że nieprawidłowe żywienie może być przyczyną około 80 jednostek chorobowych.
Podwyższone BMI jest głównym czynnikiem ryzyka chorób niezakaźnych, takich jak:
- choroby układu krążenia (głównie choroby serca i udar);
- cukrzyca;
- schorzenia układu mięśniowo-szkieletowego (zwłaszcza choroba zwyrodnieniowa stawów);
- niektóre nowotwory (w tym nowotwory piersi, jajnika, prostaty, wątroby, pęcherzyka żółciowego, nerek i okrężnicy).
Jak można zmniejszyć nadwagę i otyłość?
Nadwadze i otyłości, a także związanym z nimi chorobom można w dużej mierze zapobiec.
Na poziomie indywidualnym należy przede wszystkim:
- ograniczyć spożycie energii z tłuszczów i cukrów;
- zwiększyć spożycie owoców i warzyw, a także roślin strączkowych, produktów pełnoziarnistych i orzechów;
- pamiętać o regularnej aktywność fizycznej (60 minut dziennie dla dzieci i 150 minut w ciągu tygodnia dla dorosłych).
Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży
W Polsce występuje stała tendencja wzrostowa częstości występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. Najważniejsze czynniki ryzyka rozwoju otyłości to niewłaściwe żywienie i brak aktywności fizycznej. Wśród czynników żywieniowych wymienia się zbyt wysokie spożycie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, cukrów prostych i soli. U dzieci otyłość wiąże się z wyższym ryzykiem przedwczesnej śmierci, niepełnosprawności i otyłości w wieku dorosłym. Ale oprócz zwiększonego ryzyka w przyszłości otyłe dzieci doświadczają trudności w oddychaniu, zwiększonego ryzyka złamań, nadciśnienia, chorób sercowo-naczyniowych, insulinooporności i problemów w sferze psychospołecznej.
(gov)
