Końcowy raport rządowy ws. katastrofy odrzańskiej został opublikowany z końcem marca br.
Raport porządkuje i obrazowo przedstawia wyniki pomiarów określonych wskaźników oraz dane o zrzutach zanieczyszczeń. Jednak przedstawione dane zawisły w próżni, gdyż nie przeprowadzono ich szczegółowej oceny w zakresie np. oddziaływania skumulowanego. Nie wyciągnięto żadnych wniosków w tym zakresie.
Podobnie jak w przypadku raportu wstępnego (wnioski WWF Polska tu: www.wwf.pl/jak-odratowac-odre ), dokument robi wrażenie niepełnego. Zabrakło kompleksowego wyjaśnienia przyczyny katastrofy odrzańskiej. W niektórych miejscach raportu wskazano kopalnie węgla jako główne źródło zasolenia oraz presje hydromorfologiczne jako czynnik dodatkowy, ale nie opisano szczegółowo tego mechanizmu i nie wskazano rozwiązania problemu. Można odnieść wrażenie, że przekaz jest następujący: sytuacja jest, jaka jest, trwa to od dawna i nic się nie zmieni.
Brak kompleksowej i rzetelnej analizy przyczyn katastrofy odrzańskiej skutecznie uniemożliwia wskazanie konkretnych rozwiązań w celu zapobiegania podobnej sytuacji w przyszłości lub ograniczenia jej skutków.
Szczegółowe uwagi i wnioski do rządowego raportu.
Monitoring i procedury kryzysowe
- Zaproponowano i wdrożono kilka słusznych rozwiązań dotyczących monitoringu Odry (m.in. monitoring interwencyjny, regularne pomiary 2 razy w tygodniu, cotygodniowe monitorowanie liczebności Prymnesium parvum w Odrze i jej dopływach (Procedura monitorowania interwencyjnego Prymnesium parvum – „złotej algi”), ale szczegóły tego wdrożenia budzą poważne wątpliwości, m.in.:
– Objęto Odrę stałym monitoringiem interwencyjnym dopiero od stycznia 2023, czyli prawie pół roku po katastrofie.
– Pomiary prowadzone będą w określonych, stałych dniach, co może być wykorzystane przez nieuczciwe zakłady przemysłowe do manipulowania czasem zrzutów ścieków.
- Raport jasno podaje, że zanim wydarzyła się katastrofa ekologiczna Odry, służby wiedziały, że stan Odry jest zły i przekraczane są normy zasolenia – ale nie podjęto w związku z tym żadnych działań.
- Nadal brak jest w raporcie wyjaśnienia:
– dlaczego błędnie ustalono limity zrzutu zanieczyszczeń i wydano pozwolenia wodno-prawne na zrzuty wód zasolonych i zanieczyszczeń w skali, która prowadzi do stałego ponadnormatywnego zanieczyszczenia i zasolenia wód Odry, oraz dlaczego tolerowano zrzuty wód zasolonych wbrew przepisom prawa;
– dlaczego nie realizowano celów Ramowej Dyrektywy Wodnej, dotyczących osiągnięcia dobrego stanu i dobrego potencjału ekologicznego jednolitych części wód w Odrze i jej dopływach do 2021 r.;
– czy doszło do pogorszenia stanu wód i dopuszczalności tego zjawiska w świetle art. 4.6 Ramowej Dyrektywy Wodnej;
– dlaczego aktualny system monitoringu wód płynących jest nieefektywny;
– dlaczego nie wykorzystano modelowania do przewidywania czasu i zakresu przemieszczania się zanieczyszczeń;
– dlaczego instytucje publiczne nie dysponują planami reagowania na wypadek awarii lub ich nie wykorzystują, w tym tych ustalonych z krajami sąsiedzkimi w ramach Międzynarodowej Komisji Ochrony Odry;
– dlaczego nie informowano strony niemieckiej o rozwoju sytuacji po stronie polskiej i przemieszczaniu zanieczyszczenia;
– dlaczego nie wykorzystano istniejących systemów komunikacji i ostrzeżeń dla informowania i ostrzegania mieszkańców na wypadek zagrożeń;
– dot. braku działania lub opóźnień w działaniu innych organów państwowych, w tym odpowiedzialnych za ochronę środowiska.
- Brak analizy, jak wartości stanów i przepływów wód wpływają na zagrożenie zakwitem alg na odcinkach uregulowanych i nieuregulowanych Odry i innych rzek.
- Brak propozycji rozwiązań, które zapobiegną powtórzeniu się podobnych zdarzeń w przyszłości i spowodują skuteczne wykonywanie obowiązków organów państwa, które w przypadku Odry zawiodły.
Walka z Prymnesium Parvum
- W rozdziale „Techniczne sposoby neutralizacji złotej algi” wskazuje się użycie glinki bentonitowej dla poradzenia sobie z masowym pojawieniem się złotej algi. Jednak ta metoda budzi liczne wątpliwości, o których mowa w samym raporcie:
– Stwierdzono, że spośród minerałów ilastych „najwięcej pozytywnych opinii zyskuje glinka bentonitowa z dodatkiem lantanu”, ale nie przytoczono żadnej cytacji czy potwierdzenia tego stwierdzenia.
– Najnowsze badania z roku 2022 podają sygnały o toksyczności preparatu Phoslock, co budzi uzasadnioną wątpliwość co do jego stosowania.
– Zacytowana publikacja z 2020 roku stwierdza, że używanie Phoslock w wodzie nie jest toksyczne dla ssaków. Raport nie mówi, jak stosowanie tego preparatu wpłynie na organizmy słodkowodne, takie jak ryby czy bezkręgowce wodne.
- Pojawia się stwierdzenie, że: „Zaproponowanie przy dzisiejszym stanie wiedzy konkretnej metody ograniczenia negatywnych skutków gradacji haptofitu P. parvum w warunkach wód odrzańskich jest praktycznie niemożliwe.” Brakuje jednak rekomendacji, że skoro nie można ograniczyć zakwitu złotych alg, to warto przede wszystkim ograniczyć czynniki poprawiające jego warunki bytowania, czyli m.in. wzrost zasolenia rzeki Odry spowodowany przez zrzuty zasolonych wód.
Zasolenie Odry
- W Podsumowaniu raportu stwierdzono, że parametry zasolenia Odry w 2022 roku nie odbiegały od wartości z wielolecia 1992-2022. Jednak brakuje wyraźnego stwierdzenia, że wyniki te przekraczały dopuszczalne normy zasolenia dla wielkiej rzeki nizinnej, jaką jest Odra, oraz że normy te były przekraczane od ponad 30 lat.
- W rozdziale „Podsumowanie analizy warunków fizykochemicznych wód” zabrakło wskazania wprost, skąd pochodzi wysokie (ponadnormatywne) zasolenie (przewodnictwo) Odry, a jedynie napomknięto, że obecne są „duże wahania stężeń analizowanych wskaźników zasolenia, co związane jest zarówno z charakterem zrzutów zasolonych wód dołowych, jak również z warunkami hydrologicznymi.”
- W rozdziale „Podsumowanie analizy warunków fizykochemicznych wód” skupiono się wyłącznie na omówienie warunków fizykochemicznych dolnej Odry, natomiast zupełnie pominięto pozostałe odcinki Odry.
Dane o zrzutach zasolonych wód
- Wielokrotnie podkreślano liczbę punktów zrzutu i objętość zrzutów ścieków. Nie mają one znaczenia w analizie przyczyn katastrofy ekologicznej Odry – znaczenie ma przede wszystkim ładunek substancji odprowadzanych w tych ściekach.
- Dane dot. zrzutów zasolonych ścieków są niepełne i niespójne, m.in.:
– Analiza miała dotyczyć dorzecza Odry, ale podano też zrzuty w woj. świętokrzyskim i małopolskim (w całości poza dorzeczem Odry), co może sztucznie zaniżać % zrzutów w województwach odrzańskich.
– Podano liczbę zakładów mających pozwolenia na zrzuty do Odry, a nie do jej dopływów. Jednak większość wód kopalnianych jest zrzucana do małych rzek – dopływów Odry.
- Podział na kategorie działalności jest niezrozumiały i nielogiczny:
– Utworzono kategorię „Wodociągi”, której przypisano największą objętość zrzucanych ścieków, ale wodociągi nie zrzucają ścieków. Nie wiadomo, jakie zakłady znajdują się w tej kategorii (prawdopodobnie oczyszczalnie ścieków, ale czy tylko komunalnych, czy również przemysłowych?).
– Nie wiadomo, co zawiera kategoria „Komunalny”.
– Energetyka została rozbita na 3 oddzielne kategorie bez wyraźnej przyczyny.
– Górnictwo zostało rozbite na 3 oddzielne kategorie bez wyraźnej demarkacji.
- Zgodnie z rządowym raportem w wielkości zrzutów Cl+SO4 dominuje górnictwo, co jest zgodne z danymi w PRTR. Ale wysoka wartość w kategorii „Wodociągi” (trzecie miejsce) jest niezrozumiała. Analizując dane z PRTR, można wnioskować, że do kategorii „Wodociągi” włączono również zakłady przetwarzania ścieków przemysłowych, a wśród nich Zakład Odsalania Kopalń.
- Więcej rzetelnych i przejrzystych danych nt. wielkości zrzutów soli zawiera analiza danych E-PRTR wykonana przez WWF TU: https://www.wwf.pl/rzeki-sola-plynace.
Odtworzenie ekosystemu Odry, presje hydromorfologiczne i renaturyzacja
- W „Raporcie końcowym” brak propozycji rozwiązań, które umożliwią odbudowę ekosystemu Odry.
- „Raport końcowy” odsyła do rekomendacji przedstawionych w „Raporcie wstępnym”, które są niewystarczające i zbyt ogólne.
- Zmarginalizowano potrzebę renaturyzacji Odry i konieczność przeciwdziałania zwiększaniu presji hydromorfologicznych, mimo że sam raport zawiera dane dobitnie dowodzące takiej potrzeby.
– Podkreślono, że intensywny zakwit P. parvum w wodach Odry miał prawdopodobnie charakter wieloczynnikowy, a wśród tych czynników są również przekształcenia antropogeniczne koryta Odry.
– Zgodnie z Raportem szczególnie wysoka śmiertelność organizmów wodnych wystąpiła w polach międzyostrogowych, które przy niskim stanie wody są rodzajem pułapki środowiskowej, szczególnie dla gatunków chronionych: kozy pospolitej i różanki.
- W świetle danych w raporcie konieczne jest natychmiastowe wstrzymanie trwającego obecnie odnawiania ostróg na dolnej Odrze.
- Istnieje potrzeba usunięcia ostróg i podjęcia działań na rzecz odtwarzania bocznych koryt, starorzeczy i naturalnych terenów zalewowych.
- Program renaturyzacji (deregulacji) Odry powinien zostać włączony do „planu naprawczego dla odbudowania ekosystemów Odry”.
- Na sfinansowanie działań poprawiających stan ekosystemów rzecznych w zlewni Odry powinno się wykorzystać ok. 1 mld. zł ze środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2021, które przyznano dla PGW Wody Polskie:
– zrezygnować ze wszystkich inwestycji nakierowanych na regulacje rzek i budowę na rzekach zbiorników zaporowych;
– wykorzystać środki z PROW wyłącznie na przedsięwzięcia spełniające kryteria zielono-niebieskiej infrastruktury, sprzyjające ograniczeniu dopływu biogenów do wód powierzchniowych w zlewni Odry i zwiększaniu zasobów wodnych zlewni, takie jak odtwarzanie (lub tworzenie) stref buforowych, mokradeł, renaturyzacja małych rzek, przebudowa sieci melioracji wodnych.
Fundacja WWF Polska wraz z ekspertami przygotowała rekomendacje działań, które pomogą zapobiegać kolejnym katastrofom. Nasze rekomendacje znajdziesz TU: www.manifest.wwf.pl.