Adam Bodnar podsumował działalność RPO w 2020 roku.
- O 22 proc. wzrosła w 2020 r. liczba spraw kierowanych przez obywateli do Rzecznika Praw Obywatelskich
- To wyraz zaufania ludzi, którzy wiedzą, że w trudnym okresie pandemii mogą liczyć na RPO
- A my potwierdzaliśmy, że Konstytucja ma znaczenie dla każdego obywatela – co przebiło się do powszechnej świadomi
- Wiele zmian udało się zatrzymać właśnie dzięki zaangażowaniu samych obywateli
- Pandemia odcisnęła się jednak na stanie przestrzegania praw człowieka w Polsce
Zgodnie z Konstytucją Rzecznik Praw Obywatelskich jak co roku przekazał tego dnia Sejmowi i Senatowi informację o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.
Adam Bodnar przedstawił pięć najważniejszych problemów minionego roku.
Pandemia i i jej konsekwencje
Niewprowadzenie stanu klęski żywiołowej. Efektem tego było wprowadzanie ograniczeń praw i wolności rozporządzeniami rządu, co jest niezgodne z Konstytucją. Chodzi m.in. o zasady przemieszczania się, obowiązek maseczek, zgromadzenia publiczne, działalność gospodarczą, praktyki religijne.
Stałym problemem były nakładane za to na obywateli mandaty i kary pieniężne sanepidu. Ponadto to zła dostępność usług medycznych i społecznych, dramat domów pomocy społecznej. To problemy edukacji zdalnej („znikający uczniowie”). Ustawy zwiększające uprawnienia władz kosztem praw obywateli.
Organizacja wyborów prezydenckich 2020
Jedną z konsekwencji braku stanu klęski była sprawa wyborów prezydenckich. Miały być one przeprowadzone tylko korespondencyjnie 10 maja, a gdy nie doszły do skutku, odbyły się w czerwcu i w lipcu.
W związku z tym Biuro RPO zostało zalane skargami. Zasady procesu wyborczego zmieniono bowiem „w trakcie gry”. Wybory korespondencyjne organizowała Poczta Polska. Doszło do bezprawnego przekazywania danych wyborców. Kandydaci byli traktowani nierówno. Protesty tłumiono. Wiele skarg dotyczyło niemożności oddania głosu za granicą.
Prawa osób LGBT+
To kwestia uchwał samorządowych „przeciw ideologii LGBT”. Homofobiczne wypowiedzi przedstawicieli władz (prezydent Andrzej Duda wręcz podważył konstytucyjne gwarancje praw tych osób; wtórował mu ówczesny wojewoda lubelski, dziś minister nauki i edukacji). Miały one wpływ na debatę i na zachowania policji po zatrzymaniu niebinarnej Margot w sierpniu.
To także prawa rodzin ”tęczowych”. Piętnowanie osób LGBT+ w przestrzeni publicznej i agresja uliczna wobec nich.
Prawa kobiet
Szczególnie wybrzmiały one po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października, który zaostrzył przepisy antyaborcyjne. Wywołał on masowe protesty w całym kraju. Widoczna była stopniowo zaostrzająca się reakcja policji wobec protestujących (zatrzymania, brutalne stosowanie środków przymusu bezpośredniego, zamykanie w tzw. „kotłach”, wywożenie do komend poza Warszawą).
27 stycznia 2021 r. rząd w końcu opublikował orzeczenie TK. Od tego dnia kobiety nie mają prawa do decyzji o kontynuowaniu ciąży lub jej terminacji z powodu nieuleczalnych wad płodu. W ocenie RPO obecny stan prawny w tym zakresie jest sprzeczny ze standardami międzynarodowymi.
Kryzys praworządności
To wejście w życie tzw. „ustawy kagańcowej” wobec sędziów. To orzeczenie TS UE zawieszające izbę Dyscyplinarną SN. Ale to też protesty w obronie niezawisłości sędziów, w tym Marsz Tysiąca Tóg. Wskazanie nowej I Prezes SN. Represje wobec sędziów – zawieszenie sędziów P. Juszczyszyna, B. Morawiec, I. Tuleyi. Przeniesienia prokuratorów, głównie z Lex Super Omnia.
Rok upłynął pod znakiem kwestionowania niezależności sądownictwa przez władze. Ale sędziowie wydali wiele przyzwoitych wyroków, np. co do konsekwencji pandemii.
Ważne interwencje i wystąpienia (przykładowo)
Błyskawiczne analizy kolejnych „tarcz” przez BRPO. Zwracanie uwagi na luki prawne i odpowiedzialność obywateli, problemy zasiłków, postojowych, służb mundurowych i medycznych.
Kłopoty zdalnej edukacji, znikający uczniowie, nierealizowane potrzeby psychologiczne, brak zajęć ruchowych – wystąpienia RPO do odpowiednich resortów.
Maseczki i dystans – wątpliwa podstawa prawna, kary i mandaty za ich brak.
Interwencje RPO ws. kar nakładanych na podstawie rozporządzeń i notatek policyjnych.
Prawo do zgromadzeń: interwencje RPO u władz samorządowych, obecność na komisariatach po protestach, przystępowanie do spraw o kary dla ich uczestników.
Pomoc w powrocie do kraju obywatelom, którzy utknęli na krańcach świata, np. w Nowej Zelandii. Pomoc dla wyborców za granicą (spóźnione pakiety wyborcze).
Interwencje ws zasiłków opiekuńczych na opiekę nad dziećmi w czasie pandemii – część grup nie została uwzględniona, Interwencje ws alimentów i kontaktów z dziećmi.
Dostępność informacji publicznej, odpowiedzialność państwa za decyzje.
Pogarszająca się w pandemii sytuacja schronisk dla bezdomnych. Apele RPO o dodatkowe środki na materiały higieniczne i żywność.
Porody rodzinne. RPO przekonywał MZ, by powstały jednolite standardy narodzin oraz pobytu matek i noworodków we wszystkich szpitalach.
Interwencje w obronie pozbawionych wolności w pandemii (DPS, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, ZOL-e, więzienia, KOZZD).
Najważniejsze sukcesy RPO
Poprawa sytuacji „frankowiczów”. Dzięki kampaniom informacyjnym RPO i promowaniu prawnych standardów europejskich zmieniła się linia orzecznicza
Przekonanie 4 wojewódzkich sądów administracyjnych, że uchwały samorządowe przeciwko ideologii LGBT łamią prawa człowieka.
SN stwierdził, że przy obniżaniu świadczeń emerytalno-rentowych pracowników i funkcjonariuszy służb PRL trzeba oceniać ich indywidualne czyny, a nie samą przynależność do służby.
Sukcesy skarg nadzwyczajnych składanych przez RPO.
Stwierdzenie przez WSA w Warszawie nieważności decyzji premiera nakazującej Poczcie Polskiej zorganizowanie wyborów korespondencyjnych.
Zmiany w prawie co do książeczek mieszkaniowych z PRL. Rozszerzono katalog czynności uprawniających do otrzymania premii gwarancyjnej, o co od lat zabiegał RPO.
Skargi do RPO
W 2020 r. do Biura RPO wpłynęło 72 428 pism i sygnałów od obywateli. To wzrost o 22 proc. w porównaniu z 2019 r. 38 298 osób zadzwoniło do Biura RPO po informacje. I pism, i telefonów było więcej niż w roku 2019. Wiązało się to ze stanem epidemii i ograniczeniem wielu podstawowych wolności lub praw człowieka.
Dominującym tematem były ograniczenia praw i wolności obywateli w świetle wprowadzonych przepisami zakazów i nakazów wynikających z ogłoszenia stanu epidemii. Najczęściej obywatele pytali o zgodność z prawem zakazu gromadzenia się, przemieszczania czy konieczność poddawania się kwarantannie i izolacji, zwłaszcza po powrocie z zagranicy. Nie mniej kontrowersji wzbudzały zakazy wstępu do lasów i parków oraz nakaz noszenia maseczek. Wiele pytań wiązało się z niejasnością przepisów, często zmienianych z dnia na dzień, czy rozbieżnością wynikającą z przekazów medialnych, a faktycznym egzekwowaniem przez służby porządkowe.
Pojawiły się także skargi na działania organów inspekcji sanitarnej. Bardzo wiele skarg dotyczyło pandemii i naruszeń zasad i norm bezpieczeństwa epidemicznego. Liczną grupę spraw stanowiły sprawy dotyczące sytuacji w DPS-ach w związku z epidemią. Skutki koronawirusa spowodowały także wpływ nowego rodzaju spraw, tj. skarg przedsiębiorców na sposób i podział środków w ramach pomocy finansowej państwa.
W 2020 r. RPO złożył 494 opinie, stanowiska i wystąpienia dla władz. Przyłączył się do 188 postępowań administracyjnych i sądowych. Przyłączył się także do 13 spraw w TS UE i ETPCz.
W kwietniu 2020 r. 64% respondentów CBOS pozytywnie oceniało działalność RPO. W stosunku do 2018 r. jest to wzrost o 10 punktów proc. To jeden z najwyższych wskaźników dobrych ocen, jeśli chodzi o instytucję publiczną.
Inne pytania
Padło pytanie o zasądzone przez sąd niemal 13 mln zadośćuczynienia i odszkodowania dla Tomasza Komendy za 18 lat niesłusznego więzienia.
– To absolutnie rekordowa kwota. Dotychczas łączna kwota wszystkich zasądzonych takich odszkodowań sięgała 20 mln zł. Teraz sąd ustalił pewien standard. To świadectwo, że sąd bardzo wysoko wycenia ludzką wolność, co będzie przecież dotyczyć także innych osób w takiej sytuacji – mówił Adam Bodnar. – Należy zreformować cały system: dziś np.. osoby ubiegające się o odszkodowania nie mają obowiązkowej pomocy prawnej, co może być dla nich pewną barierą. Należy też bardzo gruntownie oceniać odpowiedzialność konkretnych osób z takich spraw, do których za rzadko się wraca.
Rzecznik pytany był także o ewentualny wyrok Trybunału Konstytucyjnego 11 lutego z wniosku posłów koalicji rządzącej, którzy zaskarżyli art. 3 ust. 6 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich: „Dotychczasowy Rzecznik pełni swoje obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez nowego Rzecznika”. Sprawę te TK po raz kolejny odłożył na później.
– Tak długo, jak pełnię urząd, będę każdego dnia działał na rzecz praw obywateli. Każdy z tych dni jest ważny i na tym się koncentruję, a nie na tym, co nie jest zależne ode mnie – odpowiedział Adam Bodnar.
(RPO)