Polacy opuszczali kraj w różnych okresach historycznych i z różnych powodów: ekonomicznych, politycznych, edukacyjnych, etc.
Niektórzy z nich , członkowie mniejszości polskich, nie wyjeżdżali z kraju w ogóle; zmieniały się jedynie granice Polski. Jeszcze inni zostali deportowani. Te różne okoliczności determinowały status Polonii i Polaków za granicą w społeczeństwach krajów zamieszkania, możliwości awansu, ale też możliwości zachowania znajomości języka polskiego i utrzymania kontaktów z Polską.
Polacy opuszczali kraj w różnych okresach historycznych i z różnych powodów: ekonomicznych, politycznych, edukacyjnych, etc. Niektórzy z nich , członkowie mniejszości polskich, nie wyjeżdżali z kraju w ogóle; zmieniały się jedynie granice Polski. Jeszcze inni zostali deportowani. Te różne okoliczności determinowały status Polonii i Polaków za granicą w społeczeństwach krajów zamieszkania, możliwości awansu, ale też możliwości zachowania znajomości języka polskiego i utrzymania kontaktów z Polską. Istnieje wiele typologii określających strukturę Polonii i Polaków za granicą. Najistotniejszymi kryteriami jej podziału na kategorie są: rodzaj więzi łączącej członków grupy z Polską, poziom znajomości języka polskiego, potencjał mobilizacyjny w krajach zamieszkania, poziom samoidentyfikacji z Polską, jej dziedzictwem kulturowym i aktualnymi interesami, a w konsekwencji również rodzaj i poziom angażowania się we współpracę z Polską. Wyróżnia się następujące kategorie polonijne.
Mniejszości polskie
Zamieszkiwanie poza Polską członków mniejszości polskich nie jest rezultatem ich indywidualnego wyboru, lecz wydarzeń historycznych, które zmieniły przynależność państwową „małych ojczyzn”. Znacząca część tych wspólnot jest duchowo związana z Polską, jednak odcięcie przez dekady od kraju przodków skutkuje na ogół spadkiem znajomości języka polskiego. Niektóre mniejszości polskie doświadczają niechętnego podejścia ze strony władz państwa zamieszkania, czego skutkiem mogą być trudności w osiąganiu wysokiego statusu społecznego. Utrzymywanie poczucia polskości, języka i narodowej tradycji wśród mniejszości polskich stanowi szczególną powinność RP, wymaga wysokich nakładów oraz stosownego wsparcia organizacyjnego.
Polonia
Jest to zbiorowość osób urodzonych poza Polską, których przodkowie opuścili Polskę. Osoby należące do Polonii związki z tradycją i kulturą narodową zachowują w drugim pokoleniu, a zazwyczaj i dalszych. Traktują one więzi z Polską jako część historii rodzinnej, a więc i swojej własnej. Członkowie społeczności polonijnych często nie znają Polski z autopsji bądź jedynie sporadycznie ją odwiedzali. Znajomość języka polskiego bądź zanikła, bądź (zazwyczaj) jest ograniczona; czynnik ten trzeba brać pod uwagę przy doborze języka komunikacji z Polonią. Poziom identyfikowania się z polskimi sprawami jest zróżnicowany – od często spotykanego pewnego dystansu, po zachowania afirmatywne, demonstrowane szczególnych momentach, takich jak wybór Papieża-Polaka czy powstanie „Solidarności”. Polonia jest w wielu krajach dobrze osadzona i ma znaczny, choć ciągle niewykorzystany potencjał mobilizacyjny. Jej zaangażowanie we współpracę z Polską dotyczy zwykle ściśle określonej dziedziny, np. promocji kultury, biznesu, inwestycji, dziedzictwa historycznego.
Emigracja z okresu II wojny światowej i dekad późniejszych
Społeczność emigrantów wyjeżdżała z Polski w różnych okresach i z rozmaitych powodów: politycznych, ekonomicznych, narodowościowych. Zjawisko to trwało z różnym natężeniem od II wojny światowej do lat 90. XX wieku. Emigranci są zwykle silnie związani z Polską więzami rodzinnymi i obywatelskimi, ojczystym językiem polskim i patriotyzmem. W wielu krajach stanowią najbardziej dynamiczną grupę polonijną , która chętnie angażuje się we współpracę z Polską. Jej zdolności mobilizacyjne są różne w poszczególnych krajach. Emigranci stanowią najlepszy pomost pomiędzy Polonią a migrantami poakcesyjnymi.
Migranci po akcesji 2004 r. korzystający ze swobody przepływu osób w Unii Europejskiej
Migranci w państwach UE to obywatele polscy, którzy niedawno opuścili kraj, zwykle w poszukiwaniu pracy bądź ze względu na podjęcie studiów. Utożsamiają się z Polskąi często ją odwiedzają, a język polski jest ich językiem podstawowym. Stosunkowo niewielu migrantów uczestniczy w życiu społecznym Polonii, ograniczając się do sporadycznego korzystania z dóbr kultury i edukacji). Zaangażowanie migrantów we współpracę z Polską ogranicza brak czasu i zaabsorbowanie rozwiązywaniem bieżących problemów życiowych. Potencjał mobilizacyjny tej grupy w krajach pobytu jest niski, co wynika z na ogół słabej pozycji zawodowej, ekonomicznej i społecznej. Podstawowymi wyzwaniami wobec migracji poakcesyjnej jest utrzymanie jak najbliższego jej kontaktu z Polską, nauczanie języka polskiego i o Polsce najmłodszego pokolenia, a także motywowanie do powrotów.
Powyższe cztery kategorie nie są hermetyczne, izolowane od siebie. W każdej z nich można znaleźć liczne wyjątki od opisanych ogólnych tendencji. Określenie tych tendencji pozwala jednak uchwycić najważniejsze problemy Polonii i Polaków za granicą, a w konsekwencji dobrać odpowiednie instrumentarium dla ich rozwiązywania.
Liczebność i rozmieszczenie. Liczebność Polonii i Polaków za granicą na świecie jest różnie oceniana. Wynika to ze stosowania różnych kryteriów, takich jak urodzenie w Polsce, pochodzenie wieloetniczne, znajomość języka polskiego, a nawet deklarowana świadomość pochodzenia. W niektórych państwach prowadzone są spisy ludności, w innych przeprowadzane tylko ogólne szacunki, co także zmniejsza porównywalność danych. Ocenia się, że poza Polską żyje 18-20 milionów Polaków i osób polskiego pochodzenia. Jedna trzecia z tej grupy to Polacy urodzeni i ukształtowani w Polsce, reszta to osoby polskiego pochodzenia o różnym stopni u więzi z polskością. Polonia i Polacy za granicą plasują się na szóstym miejscu w świecie pod względem liczebności w stosunku do ludności kraju ojczystego.
W XIX i XX wieku kierunki emigracji z Polski były stosunkowo stabilne. Liczna Polonia w Stanach Zjednoczonych związana jest z tym krajem na ogół od kilku pokoleń. Również państwa Europy Zachodniej otwierały się na emigrantów z Polski. Ustabilizowane są polskie wspólnoty w Ameryce Południowej (Brazylia, Argentyna) oraz w RPA. Większą dynamikę wzrostu notowała w ostatnim półwieczu Polonia w Kanadzie i w Australii, do czego przyczyniała się otwarta polityka imigracyjna tych państw w II połowie XX wieku. Liczebność społeczności polskich na Wschodzie spada natomiast, w wyniku oddziaływania czynników demograficznych, procesów asymilacji i wyjazdów za granicę.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zdynamizowało proces migracji. Poza Polską przebywa obecnie ponad 2 mln osób, które opuściły ją w ostatnim dziesięcioleciu. Korzystają one ze swobody przepływu osób w ramach europejskich rynków pracy, przemieszczając się między poszczególnymi państwami członkowskimi; niewielka ich część przewiduje powrót do Polski w bliższej perspektywie. Największa liczba przedstawicieli Polonii żyje w Stanach Zjednoczonych, gdzie w sondażu przeprowadzonym w 2012 r. polskie pochodzenie zadeklarowało 9 mln 660 tys. osób. W Kanadzie mieszka ich ok. 1 mln, w Brazylii – 1 mln 500 tys. (spotyka się wyższe szacunki), w Argentynie 120 tys., Australii – 170 tys., natomiast w Republice Południowej Afryki – 30 tys.
W Europie Zachodniej liczbę Polaków i osób polskiego pochodzenia lub wywodzących się z Polski szacuje się na ok. 4 200 tys. osób. Z tej liczby ok. 1 500 tys. osób mieszka w Niemczech, 800 tys. we Francji, 200 tys. w Holandii, 100 tys. w Belgii, a 85 tys. w Austrii. Liczebność polskiej Diaspory we Włoszech szacujemy na 150 tys., w Hiszpanii na 85 tys., a w Grecji na 10 tys. W Wielkiej Brytanii mieszka 800 tys. Polaków, w Irlandii 150 tys., natomiast w Islandii 11 tys. W Szwecji liczebność środowiska polonijnego szacuje się na 110 tys., w Norwegii na 110 tys., a w Danii na 60 tys. W Czechach mieszka 120 tys. Polaków i osób polskiego pochodzenia. Kilkutysięczne skupiska występują także w Rumunii, na Węgrzech i na Słowacji. We Francji dominuje „stara” Polonia, natomiast w państwach anglosaskich i skandynawskich – migranci ostatniego dziesięciolecia.
Około miliona osób polskiego pochodzenia żyje w przestrzeni postradzieckiej, chociaż i w tym wypadku spotyka się wyższe szacunki. Według spisów przeprowadzonych w ostatnich latach liczba Polaków na Litwie wynosi 200 tys. a na Białorusi 295 tys. osób. Ta ostatnia liczba może być zaniżona, bowiem część osób mogła nie ujawnić narodowości polskiej. Na Ukrainie wg ostatniego spisu mieszka 144 tys. osób polskiej narodowości; również i ta wartość może być znacznie zaniżona. W Kazachstanie mieszka 34 tys. Polaków, na Łotwie – 46 tys., natomiast w Rosji – 47 tys.
Migracja do państw członkowskich UE i EFTA. Członkostwo Polski w UE zaowocowało m.in. objęciem jej wspólnym obszarem rynku pracy, co doprowadziło do wystąpienia wielkiej fali migracji zarobkowej, największej od czasów emigracji „za chlebem” lat 1900-1930. Migranci wspierają dziś rozwój obcych gospodarek; szacuje się, że wartość ich pracy wyniesie w 2020 r. 85 mld EUR. Zjawisko migracji jest zjawiskiem kompleksowym niosącym za sobą liczne implikacje gospodarcze i społeczne. Migracja jest wynikiem korzystania ze swobody wyboru miejsca zamieszkania, bez przerywania, jak w wypadku minionych pokoleń, bliskich więzi z ojczyzną. 30 tys. Polaków studiuje za granicą. Za wcześnie oceniać, jak wielu migrantów pozostanie poza krajem na stałe. Zależy to w dużej mierze od sytuacji gospodarczej Polski, oferty jej rynku pracy i stworzenia możliwości samorealizacji młodego pokolenia w kraju. Barierą dla powrotów mogą być też dzieci nie mówiące po polsku w sposób pozwalający na pójście do szkoły w Polsce lub niepewność czy mimo znajomości języka dzieci odnajdą się w szkole w Polsce. Stąd kluczowe dla podejmowania teraz i w przyszłości decyzji o powrocie do kraju jest utrzymywanie jak najsilniejszych więzi z Polską: emocjonalnych, językowych, kulturalnych i gospodarczych, a także zapewnienie jak najpełniejszej informacji o możliwościach polskiego rynku pracy. Powroty do kraju, których skala pozostaje dotąd niewielka, dotyczą właśnie migrantów, którzy utrzymywali żywy kontakt z Polską.
Potrzeba redefinicji misji Polonii i Polaków za granicą wobec kraju. Przemiany demokratyczne rozpoczęte w 1989 r. były dla zachodniej części środowisk polonijnych powodem do satysfakcji. Wypełniona została jej polityczna i moralna powinność rzecznika praw Polski do w pełni suwerennego bytu. Wypełnieniu tej misji w wielu przypadkach towarzyszyła jednak świadomość utraty celu działalności polonijnej i politycznej motywacji do emigracji. Wyrazem solidarności Polonii całego świata z rodakami żyjącymi w kraju była pomoc społeczeństwu polskiemu w okresie stanu wojennego. Polonia amerykańska i kanadyjska efektywnie włączyły się w poparcie przystąpienia Polski do NATO, a niemal cała Polonia opowiedziała się za przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Znaczna część Polonii i Polaków za granicą chciałaby dalej wspierać Polskę . Znaczenie Polonii i Polaków przebywających za granicą w kształtowaniu w środowiskach zamieszkania i pracy rzetelnego wizerunku kraju, w tym obrony jego dobrego imienia, a także w pielęgnowaniu dziedzictwa narodowego zagranicą, języka polskiego i kultury jest niezwykle istotne.
Faktyczny i deklarowany spadek liczebności osób należących do mniejszości polskich
W ciągu ostatnich lat można zaobserwować zjawisko spadku liczebności członków polskich mniejszości. Na Litwie, według spisu powszechnego z 2011 r., mieszka 200 tys. Polaków, podczas gdy dwadzieścia lat wcześniej do polskich korzeni przyznało się 235 tys. osób. Na Białorusi 295 tys. osób deklaruje narodowość polską, tj. o 100 tys. mniej niż przed dwudziestu laty. Jest to wynik zarówno postępującej asymilacji, jak i oddziaływania czynników demograficznych, w tym emigracji, choć w niektórych przypadkach nie bez znaczenia jest też poczucie zagrożenia związane z niesprzyjającą mniejszościom atmosferą polityczną. Odpowiedzią na te tendencje powinno być udzielanie przez kraj osobom należącym do tej grupy wszechstronnego poparcia, od egzekwowania należnych mniejszościom praw po zapewnienie jak najszerszego dostępu do oświaty i kultury polskiej.
Regulacje prawne umacniające więzi z Polską oraz ułatwiające osiedlanie się w kraju. Wprowadzenie Ustawy o Karcie Polaka doprowadziło na Wschodzie do wzrostu zainteresowania Polską, zwłaszcza wśród młodzieży, i stworzyło skuteczny mechanizm wiązania jej z krajem.
Od 1 maja 2014 r., w myśl przepisów nowej Ustawy o cudzoziemcach, każdy cudzoziemiec posiadający polskie pochodzenie stwierdzone według przepisów ustawy o repatriacji lub też posiadacz Karty Polaka ma możliwość uzyskania zezwolenia na pobyt stały, a w dalszej perspektywie nabycia obywatelstwa polskiego. Wzrostowi atrakcyjności Karty Polaka winien towarzyszyć proces doskonalenia procedury jej nadawania. Nie spełnił oczekiwań program repatriacji, tak ze względu na mniejszą niż oczekiwano ofertę świadczeń wobec repatriantów, jak też z powodu trudności adaptacyjnych samych repatriantów. Jakkolwiek regulacje Ustawy o Karcie Polaka mogą być podstawą do przyznania prawa do pobytu stałego w Polsce również osobom z państw objętych Ustawą o repatriacji należy pamiętać, że w ramach tej drugiej ustawy grupie osób już przyrzeczono wizy repatriacyjne, podejmując wobec nich zobowiązania wynikające z ustawy.
Rozwój współpracy gospodarczej z udziałem Polonii i Polaków mieszkających za granicą. Istnieje duży potencjał rozwoju współpracy gospodarczej Polski ze światem przy współudziale środowisk polonijnych, zarówno przy bezpośrednim zaangażowaniu przedsiębiorców polonijnych, jak i dzięki ich pośrednictwu – przy nawiązywaniu współpracy z innymi podmiotami zagranicznymi. Polska zainteresowana jest dialogiem z Polonią i Polakami zamieszkałymi za granicą ukierunkowanym na przepływ idei, doświadczeń, wiedzy i innowacji.
Rozproszenie potencjału społeczności polonijnej. Dotychczasowa współpraca z Polonią i Polakami za granicą koncentrowała się przede wszystkim na współdziałaniu z jej organizacjami. Zorganizowana część Polonii ma ponad stuletni olbrzymi dorobek w kultywowaniu polskości, zachowaniu języka i obronie dobrego imienia Polski. Organizacje polonijne skupiają jednak zaledwie kilka procent środowisk polonijnych, podczas gdy rzesza jej przedstawicieli angażujących się obecnie i w przeszłości w wymienione wyżej działania jest znacznie większa. Wśród Polonii i Polaków za granicą nie związanych z organizacjami polonijnymi a kultywujących polskość i działających na rzecz kraju są liczne osoby cieszące się w krajach zamieszkania wysokim autorytetem, silną pozycją zawodową, a także wiedzą i umiejętnościami przydatnymi dla promowania spraw Polski i Polonii. Wyzwaniem polityki wobec Polonii i Polaków za granicą powinno więc stać się motywowanie zorganizowanej i niezorganizowanej części polskich społeczności za granicą do wspólnych działań i łączenia wysokiego potencjału, którym ona dysponuje w działaniach na rzecz zarówno samych środowisk polonijnych, jak i Polski.
Rola młodzieży w dobie rewolucji informatycznej. Historia Polonii i Polaków za granicą zna wiele przykładów konfliktu pokoleń; wielokrotnie utrudniał on przekazywanie młodszym tradycji i dorobku wcześniejszych fal emigracji. Współczesna młodzież kształtuje się w zupełnie nowej rzeczywistości; rewolucja informatyczna stworzyła nowe możliwości szybkiej i bezpośredniej komunikacji. Niepomiernie wzrosły możliwości aktywizacji i integrowania środowisk młodzieżowych w skali regionów, państw, a nawet globalnej. W tych nowych warunkach nabiera jeszcze większego znaczenia konieczność rozwijania współpracy różnych pokoleń Polonii i Polaków za granicą. Bardziej doświadczone pokolenia należy motywować do włączania młodzieży w nurt działań organizacji polonijnych, młodsze pokolenie zaś zachęcać, by przy poszanowaniu istniejącego już dorobku organizacji polonijnych, pomogło starszym w działaniach integracyjnych w ramach nowych modeli komunikacji.
Zróżnicowanie sytuacji i statusu Polonii i Polaków żyjących za granicą w różnych krajach. Różnorodność problemów, jakich doświadczają Polonia i Polacy za granicą, wymaga zróżnicowanego podejścia. Prowadzona przez władze Białorusi polityka ograniczania inicjatywy obywatelskiej dotyka również mniejszość polską. Na Litwie brak jest infrastruktury prawnej dającej podstawę do egzekwowania podstawowych praw mniejszości narodowych , a władze RL nie wykazują dostatecznej woli politycznej do rozwiązania problemów mniejszości polskiej. W RFN nadal niewystarczający, a także zróżnicowany regionalne, jest stopień przestrzegania postanowień polsko -niemieckiego Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, dotyczących praw Polaków w tym państwie,w szczególności w odniesieniu do kwestii edukacyjnych i wspierania organizacji polskich. W Wielkiej Brytanii wyzwaniem jest zapewnienie dostępu do nauczania języka polskiego oraz do polskiej kultury licznej rzeszy nowych migrantów. W Stanach Zjednoczonych liczna i dobrze uplasowana w społeczeństwie Polonia przejawia stosunkowo małą aktywność w życiu politycznym kraju; spada też członkostwo w tradycyjnych.
Zasady współpracy Rządu RP z Polonią i Polakami za granicą
We współpracy z Polonią i Polakami za granicą Rząd RP kieruje się następującymi zasadami:
- Partnerska współpraca z Polonią i Polakami za granicą stanowi jeden z priorytetów polskiej polityki zagranicznej.
- Partnerami współpracy Rządu RP z Polonią i Polakami za granicą są wszystkie mieszkające za granicą osoby, niezależnie od ich statusu obywatelskiego, które wywodzą swe pochodzenie z naszego kraju i zachowują poczucie związku z Polską.
- Kultura polska jest wspólnym dobrem Polaków i Polonii, niezależnie od miejsca ich zamieszkania.
- Rząd RP uznaje doniosłą rolę, jaką odgrywają Polonia i Polacy za granicą w kształtowaniu przyjaznych stosunków krajów zamieszkania z Polską oraz docenia jej udział w materialnym i kulturalnym rozwoju tych krajów.
- Rząd RP uznaje, że zdecydowana większość Polonii i Polaków za granicą to obywatele innych państw oraz że z państwami tymi wiąże ich poczucie obywatelskiej lojalności.
- Za najbardziej efektywną płaszczyznę dwustronnie korzystnej współpracy z Polonią i Polakami za granicą Rząd RP uznaje współdziałanie w utrwalaniu rzetelnego wizerunku Polski w świecie oraz rozwijanie wszechstronnej współpracy kraj/region zamieszkania – Polska.
- Instytucje rządowe racjonalnie gospodarują środkami budżetowymi przeznaczanymi na współpracę Polonią i Polakami za granicą.Źródło :Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za Granicą na lata 2015-2020
(gov)